Μελοποιημένη ποίηση: Μια νέα ανάγνωση των Καρυωτάκη, Παλαμά, Γρυπάρη και Βάρναλη

Λέξεις: Ανδρέας Μιχαλόπουλος* 

Εικόνα: Τάσος Αγάπης

Στην καρδιά της σημερινής εκδήλωσης βρίσκεται μια πράξη εξόχως δημιουργική:  Η μελοποίηση της ποίησης, μια τέχνη που λειτουργεί ως γέφυρα – γέφυρα χρονική, αισθητική και, εν τέλει, υπαρξιακή.

Η μελοποίηση ποιημάτων δεν είναι απλώς μια μουσική διασκευή· δεν είναι απλώς μια μουσική επένδυση του λόγου. Είναι, πρωτίστως, μια πράξη ερμηνείας. Κι όπως κάθε ουσιαστική ερμηνεία, προϋποθέτει βάθος κατανόησης, ευαισθησία, στοχασμό, καθώς και τη θαρραλέα απόφαση να ξαναδιαβαστεί το γνωστό όχι ως κείμενο παγιωμένο, αλλά ως ζωντανή εμπειρία που μεταμορφώνεται και εξελίσσεται με τον χρόνο.

Από τον Θεοδωράκη και τον Χατζηδάκι μέχρι τον Μικρούτσικο και τον Λοΐζο, η ελληνική μουσική γνώρισε στιγμές μεγάλης ποιητικής έντασης, καθώς οι λέξεις απέκτησαν ήχο και οι στίχοι μετατράπηκαν σε κοινό βίωμα. Η μελοποιημένη ποίηση υπήρξε – και εξακολουθεί να είναι – σημείο συνάντησης λόγου και συναισθήματος, αλλά και ένας μηχανισμός ατομικής και εθνικής αυτοσυνειδησίας.

Σε αυτήν τη μακρά παράδοση τα «Υπόγεια Ρεύματα» κατέχουν ξεχωριστή θέση. Με συνέπεια, δημιουργικότητα και πάθος επαναπροσεγγίζουν εδώ και δεκαετίες τον ποιητικό λόγο, όχι ως κάτι ιερό, μουσειακό και απλησίαστο, αλλά ως κάτι ζωντανό, παλλόμενο, που διψά για διάλογο με το σήμερα, με τις αναζητήσεις και τα βιώματα του σύγχρονου ανθρώπου.

Μελοποιώντας Καρυωτάκη, Παλαμά, Γρυπάρη και Βάρναλη τα «Υπόγεια Ρεύματα» δεν επιχειρούν μια επιστροφή στις ρίζες· αντιθέτως, φέρνουν τις ρίζες στο φως της σύγχρονης ευαισθησίας. Κάθε μουσική τους σύνθεση αποτελεί μια νέα ανάγνωση – έναν αναστοχασμό πάνω στον ποιητικό λόγο, που διασώζει μεν την αυθεντικότητά του, αλλά ταυτόχρονα τον μετασχηματίζει, τον φωτίζει από άλλη οπτική, του προσδίδει νέα συναισθηματική και αισθητική δύναμη.

Ο Γρυπάρης, ποιητής της μορφικής ακρίβειας και του ιδεατού κάλλους, συγκινεί μέσα από την πειθαρχημένη εκφραστικότητα των στίχων του. Στη μελοποίηση των έργων του αναγνωρίζουμε μια προσπάθεια αποτύπωσης της ακινησίας μέσα στην κίνηση – κάτι που η μουσική μπορεί να υπηρετήσει μοναδικά: να δώσει διάρκεια στο στιγμιαίο, να απλώσει τον στίχο σε βάθος, να μετατρέψει την κλασική καθαρότητα σε ζωντανή εμπειρία.

Στη φωνή του Καρυωτάκη αντηχεί η υπαρξιακή αγωνία της νεωτερικότητας – η ειρωνεία, η σχεδόν μεταφυσική μοναξιά, η απόγνωση, η μελαγχολία μιας εποχής που έχασε τις βεβαιότητές της. Η μελοποίηση των ποιημάτων του τους προσδίδει νέα εκφραστική διάσταση.

Εντείνει τη δραματική τους αύρα, αλλά και ταυτόχρονα την απαλύνει με τη στοχαστική δύναμη της μουσικής, και την επανατοποθετεί σε ένα πλαίσιο στοχασμού, ίσως και κάθαρσης.

Ο Παλαμάς, αντίθετα, λειτουργεί ως η «συνείδηση» της ελληνικής γραμματείας – ένας οραματιστής που επιχείρησε να γεφυρώσει τον κλασικισμό με το εθνικό ιδεώδες, την παράδοση με τη νεωτερικότητα. Η μελοποίησή του δεν είναι εύκολη υπόθεση: η γλώσσα του είναι πλούσια, ρητορική, απαιτητική. Κι όμως, η σύγχρονη μουσική προσέγγιση των «Υπογείων Ρευμάτων» καταφέρνει να αναδείξει τον ρυθμό του, να ενσωματώσει τις εσωτερικές του κορυφώσεις, να του δώσει φωνή που ακούγεται καθαρά και στη δική μας εποχή. Η μουσική αποδίδει το πάθος του, τη σαρωτική ενέργειά του – τον κάνει οικείο, χωρίς να τον ευτελίζει.

Ο Βάρναλης, από την πλευρά του, έρχεται να ταράξει τις βεβαιότητες και να εισαγάγει στην ποίηση το πνεύμα της κριτικής ριζοσπαστικότητας. Ο σαρκασμός του, η αιχμηρή κοινωνική του ματιά και η πίστη του στη δύναμη του φωτισμένου ανθρώπου καθιστούν το έργο του διαχρονικά επίκαιρο. Η μελοποίηση των στίχων του από τα «Υπόγεια Ρεύματα» τονίζει ακριβώς αυτό το μήνυμα. Η μουσική τους κάνει την ποιητική φωνή του Βάρναλη ακόμα πιο ζωντανή, μαχητική, μια φωνή που εξακολουθεί να αμφισβητεί, να προβληματίζει και να εμπνέει.

Ωστόσο, η αποψινή εμπειρία δεν εξαντλείται στον ήχο και στον λόγο. Την ποιητική αυτή διαδρομή συνοδεύει και η ζωγραφική, μέσα από το έργο της Ρένας Παπαγεωργίου, η οποία δημιουργεί προσωπογραφίες ποιητών και ποιητριών όχι με σκοπό να τους αναπαραστήσει ρεαλιστικά, αλλά να διεισδύσει στο εσωτερικό τους βλέμμα.

Οι μορφές που παρουσιάζει είναι αφηρημένες, αλλά όχι ασαφείς· είναι εσωτερικά φωτισμένες, κρυπτογραφικές. Οι στίχοι ενσωματώνονται στον καμβά όχι ως διακοσμητικά στοιχεία, αλλά ως μέρος της καλλιτεχνικής δομής. Κάθε πίνακας απαιτεί παρατήρηση, ενδοσκόπηση, μια «σιωπηλή ανάγνωση» που διαρκεί περισσότερο από την πρώτη ματιά.

Αυτός ο τριπλός συνδυασμός – ποίηση, μουσική, ζωγραφική – αποκτά ιδιαίτερη σημασία, στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, έναν εμβληματικό χώρο για την πολιτιστική ζωή της πόλης. Ο χώρος αυτός δεν αποτελεί απλώς το σκηνικό, αλλά έναν ενεργό συνομιλητή και συνδημιουργό της τέχνης. Με την επιβλητική του αρχιτεκτονική και την ατμόσφαιρά του, ενισχύει την εμπειρία και καλεί σε καλλιτεχνική υπέρβαση.

Το παρελθόν επιστρέφει όχι ως μουσειακό απολίθωμα, αλλά ως ενεργό υπόστρωμα. Γιατί η τέχνη, όταν είναι ζωντανή, μπορεί να συνομιλεί με την ιστορία, όχι για να την εξιδανικεύσει, αλλά για να την κατανοήσει και να την μπολιάσει με καινούργιο νόημα. Στην αποψινή εκδήλωση η ποίηση αποκαλύπτεται στους πίνακες ζωγραφικής και οι στίχοι επενδύονται με τη μουσική.

Όλα εκείνα που μένουν ανείπωτα στην καθημερινότητά μας, θα αναδυθούν μέσα από την τέχνη, καθώς η σιωπή γίνεται μελωδία και η σκέψη παίρνει μορφή.

Κλείνοντας, επιτρέψτε μου να σας θυμίσω τα λόγια του Κωστή Παλαμά από τον «Δωδεκάλογο του γύφτου», λόγια διαχρονικά και πάντα επίκαιρα:

«Γνώμες, καρδιές, όσοι Έλληνες, ό,τι είστε, μην ξεχνάτε, δεν είστε από τα χέρια σας μονάχα, όχι. Χρωστάτε και σε όσους ήρθαν, πέρασαν, θα ’ρθούνε, θα περάσουν. Κριτές, θα μας δικάσουν οι αγέννητοι, οι νεκροί».

Ας θυμόμαστε, λοιπόν, ότι η δική μας δημιουργία εντάσσεται σ’ έναν ιστορικό και πνευματικό διάλογο που διαρκεί πέρα απ’ τον χρόνο.

Αυτό ακριβώς θα γίνει και απόψε: θα νιώσουμε και θα απολαύσουμε την ελληνική ποίηση όχι αποστειρωμένα, αλλά βιωματικά, καλλιτεχνικά, ζωντανά, όπως μόνο τα «Υπόγεια Ρεύματα» μπορούν να επιτύχουν.

*Το εν λόγω κείμενο αποτελεί την εναρκτήρια ομιλία του Ανδρέα Μιχαλόπουλου στη μουσική εκδήλωση στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, σε σύμπραξη με το  GRis Festival 2025,  «Υπόγεια Ρεύματα live: H ποίηση στη μουσική», το Σάββατο 11 Οκτωβρίου 2025. 

** Ο Ανδρέας Μιχαλόπουλος είναι Καθηγητής Λατινικής Φιλολογίας Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών.