BPA: Μια επικίνδυνη ουσία του πλαστικού που σταδιακά καταργείται… αλλά καραδοκούν τα «ξαδερφάκια» της

Πριν οχτώ μήνες περίπου, η Ευρωπαϊκή Ένωση αποφάσισε να περιορίσει σημαντικά μία χημική ουσία που κυριαρχούσε για δεκαετίες στα σπίτια μας, στα σκεύη μαγειρικής μας και κυρίως στα τρόφιμά μας: τη Δισφαινόλη Α (Bisphenol A, BPA). Η απόφαση δεν ήταν εύκολη ούτε επιπόλαιη. Χρειάστηκαν πάνω από 20 χρόνια επίμονων επιστημονικών ερευνών, με σκοπό να αποδειχθεί και να επιβεβαιωθεί οριστικά ότι το BPA είναι μία τοξική ουσία που βρίσκεται σε αφθονία γύρω μας.

Μια ουσία πανταχού παρούσα

Η δισφαινόλη Α ή BPA είναι μια οργανική ένωση που αποτελείται από δύο δακτυλίους φαινόλης (εξ ου και το «δι-» και «φαινόλη»), ενωμένους στο κέντρο με ένα συμμετρικό μόριο προπανίου. Χρησιμοποιείται κυρίως στις εποξειδικές ρητίνες (με δεκάδες εφαρμογές, από κόλλες μέχρι υγρό γυαλί διακόσμησης), αλλά και σε ορισμένα άλλα πλαστικά και πολυκαρβονικά.

Μερικά από τα αντικείμενα στα οποία υπάρχει είναι:

• κονσέρβες
• πλαστικά μπουκάλια και θερμός
• πλαστικοποιημένο χαρτί
• πλαστικά μαγειρικά σκεύη κτλ.
• πλαστικές συσκευασίες τροφίμων
• παιχνίδια
• φακοί επαφής
• κόλλες
• υγρό γυαλί διακόσμησης
• οδοντικά πρόσθετα
• ηλεκτρικές συσκευές
• ρούχα

Το BPA αυξάνει τη σκληρότητα των πλαστικών υλικών, αποτρέπει την επιμόλυνση τροφίμων από βακτήρια και εμποδίζει την εμφάνιση σκουριάς σε κονσέρβες τροφίμων. Ωστόσο, η ανεξέλεγκτη και υπερβολική χρήση της ακύρωσε τελικά τα όποια πλεονεκτήματά της και τη μετέτρεψε σε απειλή για το περιβάλλον και τον άνθρωπο. Έτσι, μπήκε στο μακρύ κατάλογο επικίνδυνων ουσιών, μαζί με άλλες όπως:

• φρέον: η πιο διαδεδομένη από τις ενώσεις χλωροφθορανθράκων (CFCs), που χρησιμοποιούνταν ευρέως ως μέσα ψύξης στο δεύτερο μισό του 20ού αιώνα. Η έρευνα των Mario Molina και Frank Sherwood Rowland —δημοσιευμένη στο Nature το 1974 και βραβευμένη με Νόμπελ Χημείας το 1995— απέδειξε ότι οι χλωροφθοράνθρακες καταστρέφουν τη στιβάδα του όζοντος. Η μελέτη τους ήταν καθοριστική για την υπογραφή του Πρωτοκόλλου του Μόντρεαλ το 1987, που περιόρισε την παραγωγή και χρήση τους.
• εξαχλωροκυκλοεξάνιο (HCH): χρησιμοποιήθηκε κυρίως ως εντομοκτόνο για παράσιτα σε γεωργικές καλλιέργειες. Σήμερα έχει αποδειχθεί η τοξικότητά του και η χρήση του περιορίζεται αυστηρά στην Ε.Ε., ενώ σε ορισμένες χώρες έχει απαγορευτεί πλήρως λόγω της παραμονής του στο έδαφος για μακρό χρονικό διάστημα.
• διχλωροδιφαινυλοτριχλωροαιθάνιο (DDT): συνώνυμο των εντομοκτόνων κάποτε, απαγορεύτηκε τελικά στα τέλη του 20ού αιώνα. Κάποτε χρησιμοποιούνταν και για τον έλεγχο ασθενειών όπως η ελονοσία, ο κίτρινος και ο τυφοειδής πυρετός. Όμως, διαπιστώθηκε ότι συσσωρεύεται στον ανθρώπινο οργανισμό μέσω της τροφικής αλυσίδας.

Μεγάλο το κόστος… κυριολεκτικά και μεταφορικά

Το BPA έχει μεγάλο… ταλέντο στο να μιμείται τη δομή των φυσικών οιστρογόνων, για αυτό και η συσσώρευσή του σε μεγάλες ποσότητες στον οργανισμό ενδέχεται να προκαλέσει αναπτυξιακές και ενδοκρινολογικές διαταραχές.

Ανάμεσα στο μακρύ κατάλογο των πιθανών επιπλοκών περιλαμβάνονται παθήσεις στα μάτια, αλλεργικές παθήσεις, αναπνευστικά προβλήματα, ζητήματα συγκέντρωσης, μείωση γονιμότητας και επιπλοκές στην ανάπτυξη του μαστικού αδένα.

Τα άσχημα νέα είναι ότι το BPA ήταν για δεκαετίες πανταχού παρόν σχεδόν σε ό,τι τρώγαμε και πίναμε. Έτσι, πλέον σε πολλούς ανθρώπους τα επίπεδα συγκέντρωσής του έχουν υπερβεί και με το παραπάνω τα όποια ανεκτά όρια. Στο πλαίσιο του ερευνητικού project HBM4EU, όπου μελετήθηκαν οι επιπτώσεις των χημικών ουσιών σε πάνω από 2.700 πολίτες 11 χωρών, το BPA ανιχνεύθηκε στα ούρα του 92% του δείγματος.

Οι παραπάνω συνέπειες δεν αφορούν μόνο τον άνθρωπο αλλά και πολλά άλλα είδη του ζωικού βασιλείου. Μεγαλύτερο κίνδυνο διατρέχουν οι υδρόβιοι οργανισμοί, ειδικά αυτοί που διαβιούν κοντά σε βιομηχανικές περιοχές. Για αυτόν το λόγο, απαιτούνται ειδικές διαδικασίες αφαίρεσης του BPA από τα λύματα, πριν καταλήξει στην ανοιχτή θάλασσα ή στα ποτάμια. Οι διαδικασίες αυτές είναι από μόνες τους κοστοβόρες, προσθέτοντας ακόμα έναν λόγο για να εκλείψει σταδιακά το BPA από την καθημερινότητά μας.

Η ασυλία που απολάμβανε το BPA τόσες δεκαετίες οφείλεται και στο ότι συγκεντρώνεται στο σώμα λίγο-λίγο, και έτσι οι σοβαρές συνέπειές του εμφανίζονται όταν πια είναι αργά.

Το προλαμβάνειν καλύτερο του θεραπεύειν

Ήδη μετά το 2000, οι διεθνείς οργανισμοί ξεκίνησαν να θέτουν αυστηρά όρια στην καθημερινή πρόσληψη του BPA από τον ανθρώπινο οργανισμό. Το 2006, η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (EFSA) πρότεινε όριο 0,05 χιλιοστόγραμμα ανά κιλό σωματικού βάρους την ημέρα. Σταδιακά αυτό μειώθηκε και στην πιο πρόσφατη έκθεση του 2023 καθορίστηκε στα 0,2 νανογραμμάρια/kg σωματικού βάρους/ημέρα — 250.000 φορές λιγότερο.

Μία από τις πρώτες χώρες που νομοθέτησαν για τη χρήση της BPA ήταν η Σουηδία, μετά τη διαμάχη για τη χρήση της στις θηλές μπιμπερό. Τον Ιούλιο του 2012, η Σουηδία ενέκρινε την απαγόρευση χρήσης της BPA σε βερνίκια και επιστρώσεις που χρησιμοποιούνται σε συσκευασίες τροφίμων για παιδιά κάτω των τριών ετών.

Στις 19 Δεκεμβρίου 2024 δημοσιεύθηκε ο Κανονισμός (ΕΕ) 2024/3190 της Ευρωπαϊκής Επιτροπής με τίτλο «σχετικά με τη χρήση της δισφαινόλης Α (BPA) και άλλων δισφαινολών και παραγώγων δισφαινόλης με εναρμονισμένη ταξινόμηση για συγκεκριμένες επικίνδυνες ιδιότητες σε ορισμένα υλικά και αντικείμενα που προορίζονται να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα», ο οποίος τέθηκε σε ισχύ στις 20 Ιανουαρίου 2025. Οι βασικές κατευθυντήριες γραμμές του είναι:

• Απαγορεύεται η χρήση BPA και των αλάτων του στην παραγωγή υλικών και αντικειμένων που προορίζονται να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα, όπως και η διάθεση στην αγορά της Ε.Ε. τέτοιων προϊόντων που έχουν κατασκευαστεί με BPA.
• Προβλέπονται μεταβατικές περίοδοι (18 έως 36 μήνες, ανάλογα με το προϊόν) για την εφαρμογή του νόμου, ιδίως για τα προϊόντα μιας χρήσης και τα επαναχρησιμοποιούμενα αντικείμενα που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα.

Η Ε.Ε. τηρεί ξεκάθαρα στάση πρόληψης, προτιμώντας να εισαγάγει αυστηρούς περιορισμούς στην κυκλοφορία της ουσίας, πριν να είναι πολύ αργά. Η περιβαλλοντική της νομοθεσία βασίζεται σε επιστημονικά δεδομένα και θα μειώσει τις επιπτώσεις στον άνθρωπο και το περιβάλλον, ενώ αναμφίβολα θα περιορίσει και το οικονομικό κόστος αποκατάστασης των οικοσυστημάτων και της υγείας.

Οι εναλλακτικές που ίσως δεν είναι και τόσο καλύτερες

Τα τελευταία χρόνια, οι βιομηχανίες στρέφονται αναγκαστικά σε άλλες λύσεις για την αντικατάσταση του BPA —και αναμένεται να το κάνουν ακόμα εντονότερα τώρα που υπάρχει αυστηρά καθορισμένη μεταβατική περίοδος από την Ε.Ε. Όμως, οι ειδικοί προειδοποιούν ότι ολοένα και περισσότερες εταιρείες στρέφονται σε «συγγενικές» χημικές ουσίες, που είναι το ίδιο επικίνδυνες με το BPA, όμως νομικά μπορούν να κυκλοφορούν με κάθε επισημότητα στην αγορά αφού… δεν είναι BPA. Τέτοιες χημικές ουσίες είναι το BPS, το BPF, το BPAF κ.α.

«Το ότι ένα προϊόν δεν έχει BPA δεν σημαίνει ότι δεν έχει καθόλου δισφαινόλη. Απλώς, περιέχει “ξαδερφάκια” της ουσίας με σχεδόν ίδια χημική δομή και παρόμοιες επιπτώσεις για την ανθρώπινη υγεία. Πολλοί επιστήμονες τα αποκαλούν “τα ατυχή υποκατάστατα”», λέει η Patricia Hunt, βιολόγος στο Washington State University, Pullman.

«Αυτό που δεν ήταν είχαμε αντιληφθεί ως επιστημονική κοινότητα ήταν το πόσο εύκολα η βιομηχανία θα έσπευδε να αντικαταστήσει το BPA με το BPS», λέει η Laura Vandenberg, ενδοκρινολόγος στο Πανεπιστήμιο της Μασαχουσέτης, που μελετά τις επιπτώσεις στην υγεία από χημικές ουσίες που διαταράσσουν τις ορμόνες.

Η απαγόρευση της BPA από τον FDA, τον αμερικανικό οργανισμό τροφίμων, σε όλες τις δισφαινόλες. Αυτό έδωσε στη βιομηχανία το ελεύθερο να βρει όσα υποκατάστατα θέλει. «Οι κατασκευαστές προϊόντων μπορούν να τροποποιούν επ’ άπειρον αυτό το μόριο», λέει η Hunt, προσθέτοντας ότι οι ρυθμοί της επιστημονικής έρευνας δεν επαρκούν για να αξιολογηθούν επαρκώς τόσες νέες ενώσεις.

Το 2017, ερευνητές του Πανεπιστημίου της Νάπολης δοκίμασαν επτά «νέες» δισφαινόλες σε κύτταρα καρκίνου του μαστού. Όλες μιμήθηκαν τη δομή των φυσικών οιστρογόνων —τρεις μάλιστα σε ισχυρότερο βαθμό από το BPA.

Ο Terrence Collins, καθηγητής χημείας στο Carnegie Mellon University του Πίτσμπουργκ, διαβεβαιώνει ότι καμία από αυτές τις δισφαινόλες δεν μπορεί να θεωρηθεί ασφαλής χωρίς αυστηρούς ελέγχους.

Οι ομοιότητες μεταξύ του BPA και των «συγγενών» του είναι εντυπωσιακές. Η Vandenberg παρομοιάζει το σχήμα τους με το… σήμα του Μπάτμαν, σημειώνοντας ότι «η μόνη διαφορά μεταξύ της BPS και της BPA είναι ότι η πρώτη έχει μεγαλύτερα “αυτάκια”». Οι χημικοί συχνά λένε ότι η δομή καθορίζει τη λειτουργία ενός μορίου, «οπότε δεν πρέπει να μας εκπλήσσει το γεγονός ότι αυτά τα μόρια δρουν με παρόμοιο τρόπο», αναφέρει. Τα υποκατάστατα της BPA μιμούνται, ενισχύουν ή μπλοκάρουν το φυσικό οιστρογόνο, διαταράσσοντας την ορμονική ισορροπία του οργανισμού.

Πάντως, και ο ίδιος ο Κανονισμός της Ε.Ε. αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο χρήσης υποκατάστατων του BPA, παραδεχόμενος ότι «Ωστόσο, επί του παρόντος δεν υπάρχουν εναλλακτικές λύσεις που να είναι τεχνικά εφικτές σε εμπορική κλίμακα και οι οποίες να μπορούν να παράσχουν την απαραίτητη μηχανική αντοχή και χημική σταθερότητα για τις εν λόγω εφαρμογές».

Με πληροφορίες από: theconversation.com, eea.europa.eu, chemtrust.org, nationalgeographic.com