Γνωρίζοντας τα αγριολούλουδα των Τειχών της Θεσσαλονίκης
Ομορφαίνουν την πόλη και τα μάτια μας, αλλά δεν γνωρίζουμε τι είναι και ποιες είναι οι ιδιότητές τους - Ώρα να τα μάθουμε
Πάνω και γύρω από τα Τείχη, την Ακρόπολη, καθώς και το Επταπύργιο της Θεσσαλονίκης, όσο κι αν φαίνεται περίεργο, φυτρώνουν χωρίς καμία φροντίδα αγριολούλουδα.
Πολλά απ’ αυτά ίσως φύτρωναν από τα βυζαντινά χρόνια, αλλά είναι ζιζάνια, άλλα μας ήρθαν απ’ αλλού (ξενικά), σημασία έχει ότι ομορφαίνουν την πόλη και τα μάτια μας.
Απαιτούν βέβαια από μας τον δέοντα σεβασμό, για αυτό αρκεί να τα παρατηρήσουμε, να τα αναγνωρίσουμε, να τα φωτογραφίσουμε ώστε να μπορούν κι άλλοι να τα θαυμάσουν, ειδικά την άνοιξη όταν γεμίζουν χρώματα κι αρώματα τα ιστορικά Τείχη και την Ακρόπολη της πόλης μας.
Ας τα γνωρίσουμε λοιπόν:
(1) Το αγριοπήγανο (Peganum harmala), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 14-06-2020
Το αγριοπήγανο (Peganum harmala) ανήκει στην οικογένεια Ζυγοφυλλοειδή (ZYGOPHYLLACEAE) και κατανέμεται σ’ όλη την περιοχή της Μεσογείου και της ΝΔ Ασίας, καθώς και σ’ όλη σχεδόν την Ελλάδα, απουσιάζει μόνο στο Ιόνιο, την Κρήτη και τα νησιά του ΒΑ Αιγαίου. Συναντάται σε ακαλλιέργητους αγρούς και σε περιοχές με ανθρωπογενή επιβάρυνση, όπως άκρες δρόμων, από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι 400μ. Είναι ένας πολυετής θάμνος, ύψους 0,3-0,8μ. με μικρές ρίζες, και λευκά-πρασινωπά άνθη και με στρογγυλές κάψουλες που περιέχουν περισσότερους από 50 σπόρους. Ανθίζει Μάιο-Ιούνιο. Το φυτό χρησιμοποιείται ως φαρμακευτικό στην λαϊκή ιατρική στην Κεντρική Ασία, τη Βόρεια Αφρική και τη Μέση Ανατολή. Οι ξηρές κάψουλες, αναμεμειγμένες με άλλα συστατικά, καίγονται ως φυλαχτό ενάντια στο «κακό μάτι» μεταξύ των Ιρανών.
(2) H άγρια καλεντούλα (Calendula arvensis), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 12-05-2019
H άγρια καλεντούλα (Calendula arvensis), ανήκει στην οικογένεια Σύνθετα ή Αστεροειδή (COMPOSITAE ή ASTERACEAE) που χαρακτηρίζεται από τα άνθη που είναι τοποθετημένα σε χαρακτηριστικές ταξιανθίες, που ονομάζονται κεφάλια, όπου κάθε κεφάλιο αποτελείται από πολλά μικρά ανθίδια. Έτσι, π.χ. η γνωστή μας μαργαρίτα δεν είναι ένα απλό άνθος αλλά μια ταξιανθία, ένα κεφάλιο. H Calendula arvensis αποτελεί είδος κοινό που κατανέμεται σ’ όλη την Ελλάδα, σε ακαλλιέργητους και καλλιεργημένους αγρούς, σε λιβάδια και βοσκοτόπια. Τα φύλλα της είναι λογχοειδή, ελαφρώς οδοντωτά και τα άνθη χρώματος πορτοκαλί έως χρυσό-κίτρινο, φύονται σε ταξιανθία κεφάλιο μέχρι 2 εκατοστά σε διάμετρο. Ανθίζει από τα τέλη Μαρτίου μέχρι τον Ιούνιο.
(3) Το πεντάνευρο (Plantago lanceolata), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 12-05-2019
Το πεντάνευρο (Plantago lanceolata), ανήκει στην οικογένεια Πλανταγινίδες (PLANTAGINACEAE), η οποία περιλαμβάνει περίπου 20 είδη στην Ελλάδα. Το Plantago lanceolata αποτελεί κοσμοπολίτικο είδος, κοινό σ’ όλη την Ελλάδα, στις άκρες των δρόμων, σε λιβάδια, σε χέρσους αγρούς, από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι 2000μ. Διακρίνεται από τα υπόλοιπα είδη από τα με 3-5 (-7) νεύρα λογχοειδή φύλλα, διατεταγμένα σε ρόδακα στη βάση του βλαστού, τους ανθοφόρους βλαστούς με 5 αύλακες πολύ μακρύτερους των φύλλων και τους λευκούς στήμονες. Ανθίζει από Απρίλιο μέχρι Οκτώβριο.
(4) Η κάππαρη (Capparis spinosa), Φρούριο Βαρδαρίου (Τοπ Χανέ), Δυτικά Τείχη, Θεσσαλονίκη, 20-06-2020
Η κάππαρις η ακανθώδης (Capparis spinosa) ανήκει στην οικογένεια Καππαροειδή (CAPPARACEAE) και κατανέμεται σ’ όλη την περιοχή της Μεσογείου. Συναντάται κρεμάμενο σε βράχια, ρωγμές τοίχων και σε παλιά τείχη και φέρει δύο άκανθες στη βάση κάθε φύλλου. Τα άνθη είναι λευκά με 4 σέπαλα ρόδινα ή πράσινα και 4 λευκά πέταλα, με πολυάριθμους στήμονες και ωοθήκη υπερυψωμένη με στύλο (γυνοφόριο). Ανθίζει Ιούνιο-Σεπτέμβριο. Η γνωστή μας κάππαρη που χρησιμοποιείται στη μαγειρική είναι οι ανθοφόροι οφθαλμοί (μπουμπούκια) του φυτού που μετά από επεξεργασία χρησιμοποιούνται ως καρύκευμα, ενώ τα καπαρόφυλλα και οι καρποί γίνονται τουρσί.
(5) Η πικραγγουριά (Ecballium elaterium), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 12-5-2019
Η πικραγγουριά (Ecballium elaterium) ανήκει στην οικογένεια Κολοκυνθίδες (CUCURBITACEAE) και είναι είδος κοινό σε χέρσα χωράφια, μπάζα, άκρες δρόμων, κατά προτίμηση όμως σε παράκτιες περιοχές κοντά στη θάλασσα. Ο καρπός είναι κυλινδρική δασύτριχη ράγα μέχρι 5 cm μήκος με χαρακτηριστική τη λειτουργία της αποκόλλησής του. Συγκεκριμένα, όταν ωριμάσει, δημιουργούνται αέρια εξαιτίας της σήψης των ιστών που αυξάνουν την εσωτερική πίεση και έτσι με το παραμικρό άγγιγμα εκρήγνυται, εκτινάσσοντας τα σπέρματα μακριά, δηλαδή τα εκβάλλει ως ελατήριο, γι αυτό άλλωστε και το επιστημονικό όνομα του είδους Εκβάλλιον το ελατήριον. Αποτελεί φυτό φαρμακευτικό με χρήσεις στη λαϊκή ιατρική, αλλά ισχυρά δηλητηριώδες.
(6) Η Λιναρία η γενιστόφυλλος (Linaria genistifolia), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 14-05-2021
Η Λιναρία η γενιστόφυλλος (Linaria genistifolia), ανήκει στην οικογένεια Σκροφουλαριίδες (SCROPHULARIACEAE) και αποτελεί είδος της Νοτιοανατολικής και Κεντρικοανατολικής Ευρώπης. Κατανέμεται σ’ όλη την ηπειρωτική Ελλάδα, στα νησιά του Βορειανατολικού Αιγαίου και στις Σποράδες. Συναντάται σε χέρσους αγρούς, στις άκρες των δρόμων και σε θέσεις με ανθρωπογενή επιβάρυνση. Χαρακτηρίζεται από τον χαλαρό βότρυ και την κίτρινη στεφάνη μήκους μέχρι 22 mm, συμπεριλαμβανομένου και του πλήκτρου. Διακρίνεται από το συγγενικό του Linaria dalmatica από τα πιο στενά φύλλα και την σχετικά μικρότερη στεφάνη (μήκους 2-5 cm στο Linaria dalmatica ). Ανθίζει Μάιο-Σεπτέμβριο.
(7) To Σολανόν το ελαιαγνόφυλλον (Solanum elaeagnifolium), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 05-06-2021
Το Σολανόν το ελαιαγνόφυλλον (Solanum elaeagnifolium) με κοινή ονομασία γερμανός ή αγριομελιτζάνα, ανήκει στην οικογένεια Σολανίδες (SOLANACEAE) και αποτελεί βλαβερό ζιζάνιο, με καταγωγή από τις ΗΠΑ και το Μεξικό που έχει εισαχθεί σε πολλά μέρη του κόσμου. Αντιπροσωπεύει ένα από τα χειρότερα εισβολικά είδη παγκοσμίως, το οποίο εξαπλώνεται ταχύτατα, εκτοπίζει τα γηγενή είδη και απειλεί προστατευόμενες περιοχές, ενώ η καταπολέμησή του είναι εξαιρετικά δύσκολη αφού λειτουργεί ως «λερναία ύδρα». Στην Ελλάδα, το φυτό εντοπίστηκε αρχικά το 1927 στη Θεσσαλονίκη και εισήχθη, πιθανώς από πρόσμειξη σε λιπάσματα ή από εμπορεύματα που προέρχονταν από τις ΗΠΑ, με αποτέλεσμα σήμερα να κατανέμεται σ’ όλη τη χώρα. Συναντάται στις άκρες των δρόμων, σε θέσεις με ανθρωπογενή επιβάρυνση και εισβάλλει σε χωράφια, όπου είναι δύσκολο να εξαλειφθεί διότι παρουσιάζει ένα πολύ ισχυρό και βαθύ ριζικό σύστημα. Επιπλέον, το φυτό “ακολουθεί” τους οδικούς άξονες, γιατί οι στρογγυλοί καρποί του παρασύρονται από τα διερχόμενα αυτοκίνητα και εξαπλώνονται ταχύτατα. Χαρακτηρίζεται από ακανθώδη ασημόχρωμα φύλλα, με κυματοειδή άκρα που καλύπτονται με άσπρο χνούδι. Ανθίζει Απρίλιο-Σεπτέμβριο και τα άνθη του είναι μπλε-λιλά ή λευκά. Ο καρπός είναι μια γυαλιστερή πράσινη αρχικά ράγα, που στη συνέχεια γίνεται κίτρινη. Είναι είδος δηλητηριώδες που όταν οι καρποί του φαγωθούν, λόγω των αλκαλοειδών που περιέχει, προκαλεί γαστρεντερικές διαταραχές και βλάβες στο νευρικό σύστημα.
(8) To Άλλιο το στικτόν (Allium guttatum), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 23-06-2019
Το γένος Allium, ένα πλούσιο σε αριθμό ειδών γένος, ανήκει στην οικογένεια ALLIACEAE και περιλαμβάνει τα γνωστά μας λαχανικά και αρτυματικά: σκόρδο, κρεμμύδι, πράσο κ.ά. Αριθμεί περίπου 300 είδη που κατανέμονται κυρίως στο βόρειο ημισφαίριο. Στην Ελλάδα απαντούν συνολικά, περίπου 75 είδη του γένους Allium, 17 απ’ αυτά ενδημικά. Το Άλλιο το στικτόν (Allium guttatum), αποτελεί είδος με Μεσογειακή κατανομή που απαντά σ’ όλη την Ελλάδα (3 υποείδη: A. guttatum subsp. dalmaticum, A. guttatum subsp. guttatum, A. guttatum subsp. tenorei), σε ξηρές τοποθεσίες, μέχρι 2200 μ. Διακρίνεται από τα υπόλοιπα είδη του γένους Allium: από την μία ραμφοφόρα αποπίπτουσα σπάθη, τα λευκοπράσινα ή ρόδινα άνθη 2,5-4 mm, τους στήμονες που είναι μακρύτεροι από τα τέπαλα και τους πορφυρούς ή κίτρινους ανθήρες. Ανθίζει Ιούνιο-Αύγουστο.
(9) Το κοινό χωνάκι (Convolvulus arvensis), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 16-07-2022
Το κοινό ή μικρό χωνάκι ή κομβόλβουλος ο αγροδίαιτος (Convolvulus arvensis), ανήκει στην οικογένεια Κομβολβουλίδες (CONVOLVULACEAE) στην οποία ανήκουν επίσης η περικοκλάδα, η γλυκοπατάτα κ.ά. Είναι ευρέως διαδεδομένο ευρασιατικό είδος που κατανέμεται σ’ όλη την Ελλάδα και συναντάται ως ζιζάνιο σε καλλιέργειες, καθώς και σε διαταραγμένους βιότοπους, από την επιφάνεια της θάλασσας μέχρι 1000μ. Διακρίνεται από τους αναρριχώμενους και περιελισσόμενους βλαστούς και τα έμμισχα, δορατοειδή ή τοξοειδή φύλλα. Τα άνθη είναι λευκά ή ροζ με λευκές ταινίες. Ανθίζει Απρίλιο-Σεπτέμβριο.
(10) To σπαθόχορτο (Hypericum perforatum), Ακρόπολη Τειχών, Θεσσαλονίκη, 16-07-2022
Το σπαθόχορτο ή βαλσαμόχορτο (επιστ. ονομ. Υπερικόν το διάτρητο, Hypericum perforatum), ανήκει στην οικογένεια Υπερικίδες (HYPERICACEAE). Το όνομα του γένους (Υπερικόν, Hypericum), προέρχεται από τις λέξεις υπέρ (άνωθεν) και εικών (εικόνα), αναφορικά με την παράδοση η οποία υπάρχει, κατά τη διάρκεια της ημέρας του Ιωάννη του Βαπτιστή, στο να κρέμονται φυτά επάνω από τις θρησκευτικές εικόνες του σπιτιού, προκειμένου να αποκρουσθεί το κακό. Στην Ελλάδα απαντούν περίπου 33 είδη από τα οποία τα οκτώ ενδημικά. Το Υπερικόν το διάτρητο αποτελεί είδος με ευρωπαϊκή κατανομή που απαντά σ’ όλη την Ελλάδα. Συναντάται σε χέρσες και ξηρές τοποθεσίες, στις άκρες των δρόμων, σε φρύγανα και σε μακκί από το επίπεδο της θάλασσας μέχρι τα 1600μ. Οι βλαστοί είναι κυλινδρικοί και φέρουν δύο προεξέχουσες γραμμές στις αντίθετες πλευρές. Τα φύλλα φέρουν πολυάριθμα ημιδιαφανή στίγματα τα οποία γίνονται εμφανή όταν τα φύλλα κρατηθούν μπροστά στο φως, δίνοντάς τουςέτσι μιά «διάτρητη» εμφάνιση στην οποία αναφέρεται επίσης η Λατινική ονομασία του φυτού (διάτρητο=perforatum). Τα πέταλα σκοτεινοκίτρινα, μήκους 8-12 mm, φέρουν μαύρα στίγματα στα κράσπεδα, ενώ τα σέπαλα μικρότερα σε μήκος είναι χωρίς ή με ελάχιστα στίγματα. Οι στύλοι είναι τρεις, ενώ οι ανθήρες αρκετοί. Ανθίζει Ιούνιο-Αύγουστο. Είναι φυτό γνωστό για τις φαρμακευτικές του ιδιότητες.
Πηγές
Αξιώτης Μ. & Αξιώτης Β. 2012, Τα φυτά της Ελλάδας, Η έρευνα στη Λέσβο, Εντελέχεια
Καββαδάς Σ. 1956, Εικονογραφημένον Βοτανικόν – Φυτολογικόν Λεξικόν, Εκδόσεις Πελεκάνος
Παπιομύτογλου Β. 2006, Αγριολούλουδα της Ελλάδας, Mediterraneo Editions
Φυτολογία 2006, ΕκδοτικήΑθηνών.
Fici, S. 2014. A taxonomic revision of the Capparis spinosa group (Capparaceae) from the Mediterranean to Central Asia. Phytotaxa. 174, 1–24. doi: 10.11646/phytotaxa.174.1.1
Inocencio, C., Rivera, D., Obon, C., Alcaraz, F., and Barrena, J. A. 2006. A systematic revision of Capparis section Capparis (Capparaceae). Ann. Missouri. Bot. Gard. 93, 122–149. doi: 10.3417/0026-6493(2006)93[122:ASROCS]2.0.CO;2
Krigas, N., Lagiou, E., Hanlidou, E. & Kokkini, S., 1999: The vascular flora of the Byzantine Walls of Thessaloniki (N Greece), Willdenowia 29: 77–94
Lafranchis T. & Sfikas G. 2001, Flowers of Greece, Diatheo
Strid A. 1980, Φυτά του Ολύμπου, Μουσείο Γουλανδρή Φυσικής Ιστορίας
Strid, A. Tan, Kit, 1997: Flora Hellenica, vol. 1. Gymnospermae to Caryophyllaceae. – Koenigstein: Koeltz Sientific Books
Strid, A. Tan, Kit, 2003: Flora Hellenica, vol. 2. Nymphaeaceae to Platanaceae. – Ruggell: A.R.G. Ganter Verlag
Pignatti S. 1982, Flora d’ Italia (Vol. I-III), Edagricole, Bologna
Tutin et al. 2005, Flora Europaea Vol (2- 5), Cambridge University Press
https://www.greekflora.gr/
https://portal.cybertaxonomy.org/flora-greece/
https://www.tela-botanica.org/
https://www.actaplantarum.org/
https://euromed.luomus.fi/euromed_map.php?taxon=476091&size=medium
https://el.wikipedia.org/wiki/%CE%A0%CF%8D%CE%BB%CE%B7:%CE%9A%CF%8D%CF%81%CE%B9%CE%B1
