Λευκός Πύργος: Οι ελλείψεις ενός μνημείου που καθημερινά θαυμάζουν χιλιάδες επισκέπτες

Την αδιάλειπτη πορεία της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, μέσα στο πιο σημαντικό τοπόσημό της, μπορούν να απολαύσουν όσοι επισκέπτονται το Λευκό Πύργο. Εκεί στεγάζεται, από το Σεπτέμβριο του 2008, μία μόνιμη έκθεση που, με τη λογική ενός μουσείου πόλης, παρουσιάζει γεγονότα, μνημεία και ανθρώπους που άφησαν το στίγμα τους, από το 315 π.Χ. μέχρι σήμερα.

Ωστόσο, παρά την ενδιαφέρουσα διάρθρωση της έκθεσης, που δείχνει να κερδίζει τους επισκέπτες, η εμπειρία της περιήγησης επηρεάζεται από τεχνικά προβλήματα σε κάποια εκθέματα και άλλα ζητήματα.

Η φυλακή που έγινε μουσείο πόλης

Ο Λευκός Πύργος κατασκευάστηκε ως οχυρωματικό έργο, πιθανότατα μεταξύ 1450-1470 μ.Χ, αντικαθιστώντας παλιότερο βυζαντινό πύργο του 12ου αιώνα στο ίδιο σημείο. Σήμερα είναι το μοναδικό απομεινάρι της οθωμανικής οχύρωσης της πόλης, μετά και την κατεδάφιση των θαλάσσιων τειχών της στο ΄β μισό του 19ου αιώνα.

Η αρχική του ονομασία ήταν Πύργος του Λέοντος, σύμφωνα με τουρκική επιγραφή του 1535-1536 μ.Χ. που βρισκόταν στην είσοδό του εξωτερικού περιβόλου του πύργου. Από τον 17ο αιώνα και μετά ονομάστηκε ανεπίσημα Kelemeriye Kal’asi (Φρούριο της Καλαμαριάς) και αργότερα Πύργος των Γενιτσάρων. Μετά την κατάργηση του σώματος των Γενιτσάρων από τον σουλτάνο Μαχμούντ ΄Β το 1826, συλλαμβάνονται και μεταφέρονται εδώ, για να εκτελεστούν μαζικά, πάνω από 3.000 Γενίτσαροι. Τότε είναι που ο Πύργος απόκτησε το όνομα «Κανλί Κουλέ» (Πύργος του Αίματος). Αυτό το όνομα διατήρησε και τα επόμενα χρόνια, καθότι παρέμεινε φυλακή και τόπος εκτελέσεων, που κοινοποιούνταν μάλιστα σε όλη την πόλη με έναν κανονιοβολισμό.

Όσον αφορά τη σημερινή ονομασία του Πύργου, ο θρύλος θέλει έναν Εβραίο κατάδικο για ερωτικό έγκλημα, τον Nathan Guintilli, να τον ασβεστώνει με αντάλλαγμα την ελευθερία του. Η ιστορική αλήθεια, ωστόσο, φαίνεται να ήρθε στο φως χάρη σε βρετανικά έγγραφα, που δημοσίευσε ο Βασίλης Γούναρης. Σύμφωνα με αυτά, η μετονομασία επήλθε το 1884, όταν ο Βαλής της Θεσσαλονίκης Γκαλίπ Πασάς, επικαλούμενος εντολή του σουλτάνου, διέταξε το άσπρισμα του πύργου. Ο Γενικός Πρόξενος της Σερβίας στο Λονδίνο G. Cotton Minchin, που επισκέφθηκε τη Θεσσαλονίκη τον Σεπτέμβριο του 1884, βρήκε τον πύργο ασπρισμένο. Πλέον οι Εβραίοι υιοθέτησαν την ονομασία Torre Blanca και οι Τούρκοι τον ονόμαζαν Beyaz-Kule. Οι Έλληνες, όμως, συνέχιζαν να τον ονομάζουν Πύργο του Αίματος, μέχρι που σταδιακά κυριάρχησε και σε αυτούς ο όρος Λευκός Πύργος.

Συμπληρωματικά με τον πύργο, υπήρχε μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνα και χαμηλός οκταγωνικός περίβολος, με οκταγωνικούς πυργίσκους σε τρεις από τις γωνίες του. Η κατασκευή του ανάγεται στο 1535/36. Κατεδαφίστηκε το 1911, πριν πριν την επίσκεψη του Σουλτάνου Μεχμέτ Ρεσάτ Ε΄, από τις οθωμανικές αρχές της πόλης.

Σε ό,τι αφορά τα αρχιτεκτονικά στοιχεία, ο πύργος έχει ύψος 33,90 μέτρα και διάμετρο 21,70 μέτρα. Αποτελείται από ισόγειο και έξι ορόφους. Είναι χτισμένος με πέτρες, κονίαμα και μερική χρήση πλίνθων, ενώ στις επάλξεις, στην οροφή της εισόδου και του ισογείου και στην καμάρα του κλιμακοστασίου αποτελείται μόνο από πλίνθους.

Εκτός από το ισόγειο και τον έκτο, που αποτελούνται μόνο από ένα κυκλικό χώρο, οι υπόλοιποι πέντε όροφοι διαμορφώνονται με ένα κυκλικό χώρο στο κέντρο τους, διαμέτρου 8,50 μέτρα, και μικρά δωμάτια στην περίμετρό τους, που επικοινωνούν με τον κεντρικό χώρο, άμεσα ή έμμεσα, με χαμηλά ανοίγματα.

Κάτι που δεν είναι εμφανές απ’ έξω είναι πως ο πύργος αποτελείται από δύο κυλίνδρους, έναν εξωτερικό και έναν εσωτερικό. Ο εξωτερικός κύλινδρος υψώνεται μέχρι και τον πέμπτο όροφο, ενώ ο εσωτερικός είναι κατά ένα όροφο ψηλότερος και έτσι εξωτερικά του διαμορφώνεται δώμα, που προσφέρει εξαιρετική θέα στην πόλη και στον Όλυμπο. Ανάμεσα στους δύο κυλίνδρους διαμορφώνεται ελικοειδές κτιστό κλιμακοστάσιο, που αποτελείται από 92 σκαλοπάτια. 40 παράθυρα αφήνουν το φως της ημέρας να φωτίσει το εσωτερικό του πύργου.

Ερχόμενοι, τώρα, στη μόνιμη έκθεση, σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του μνημείου, στόχος της είναι «μέσα από τη συνοπτική “διήγηση” της ιστορίας της Θεσσαλονίκης, να “συστήσει” την πόλη κυρίως στους κατοίκους της και να κεντρίσει το ενδιαφέρον τους για παραπέρα γνωριμία μέσα από τα θεματικά μουσεία και τα μνημεία της.

» Η έκθεση είναι οργανωμένη θεματικά. Σε κάθε όροφο παρουσιάζεται ένα θέμα το οποίο αναπτύσσεται διαχρονικά. Συνοπτική παρουσίαση του θέματος γίνεται στον κεντρικό χώρο του ορόφου, ενώ στα περιμετρικά δωμάτια γίνεται αναλυτικότερη διαπραγμάτευση.

» Πληροφοριακοί πίνακες στο προαύλιο του Πύργου δίνουν τις πρώτες πληροφορίες για το μνημείο και το περιεχόμενο της έκθεσης».

Όπως μπορεί εύκολα να αντιληφθεί όποιος περνά έξω από το μνημείο, η έκθεση προσελκύει σταθερά επισκέπτες από την Ελλάδα και το εξωτερικό. Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα σχετικά στατιστικά της ΕΛΣΤΑΤ (2023), το μνημείο ήταν έκτο σε επισκεψιμότητα πανελλαδικά, με 250.800 επισκέπτες, μετά το Μουσείο Ακρόπολης, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Αρχαίας Ολυμπίας, το Παλάτι Ιπποτών Ρόδου και το Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου.

Αδιάλειπτη ιστορία αιώνων με κάποιες… διακοπές

«Ξεκινήστε την περιήγηση από τον πρώτο όροφο, παρακαλώ», μας ενημερώνουν οι φύλακες στην είσοδο. Εκεί μας υποδέχεται μια τρισδιάστατη γραφιστική σύνθεση, που απεικονίζει διάφορα στυλ τοιχοποιίας και αρχιτεκτονικών λεπτομερειών που χαρακτηρίζουν τη φυσιογνωμία της πόλης.

Καθώς περιηγούμαστε σε ένα από τα χαμηλά δωματιάκια του ορόφου, παρατηρούμε ότι κάποιες από τις μικρές πληροφοριακές οθόνες που υπάρχουν αναρτημένες στους τοίχους δεν λειτουργούν. Αυτό, πάντως δεν φαίνεται να πτοεί τους επισκέπτες, που περιηγούνται κατά δεκάδες στο χώρο.

Το ίδιο πρόβλημα συναντούμε και στο δεύτερο όροφο, στην αίθουσα «Θεσσαλονίκη: Μνημεία και Ιστορία», αλλά και στον τρίτο όροφο, στην αίθουσα «Θεσσαλονίκη: Πατρίδα των Ανθρώπων». Σε αυτήν την τελευταία, δεσπόζει ένας κυκλικός χώρος στο εσωτερικό του οποίου θα έπρεπε θεωρητικά να γίνεται κάποια προβολή ταινίας με προτζέκτορα, πάνω σε πανό με γραφιστικές συνθέσεις. Η είσοδος στο χώρο γίνεται από μία ξύλινη «πόρτα», η οποία πάνω της έχει μία οθόνη που αναπαράγει εικόνες από τις χαμένες πατρίδες των προσφύγων του 1922. Δυστυχώς, κατά την επίσκεψή μας, παρατηρήσαμε ότι τόσο ο προτζέκτορας όσο και η οθόνη ήταν εκτός λειτουργίας.

Έναν όροφο παραπάνω, στο πλατύσκαλο, συναντούμε μία ξύλινη κατασκευή με κυκλικό άνοιγμα-φινιστρίνι, μέσα από το οποίο κανονικά αναπαράγεται βίντεο που παρουσιάζει την εικόνα της Θεσσαλονίκης, όταν προσεγγίζεται από πλοίο. Όμως, και αυτό ήταν εκτός λειτουργίας κατά την επίσκεψή μας. Το ίδιο ισχύει και για τα ηχεία που είναι εγκατεστημένα στους ορόφους.

Τέλος, εκτός λειτουργίας βρίσκεται ο φωτισμός και κάποιες οθόνες στον ισόγειο χώρο του μνημείου, στο τμήμα της έκθεσης με τίτλο «Θεσσαλονίκη: Ο χώρος και ο χρόνος». Επίσης, κάτω από τις οθόνες βρίσκονται αποθηκευμένες κούτες και πυροσβεστήρες, κάτι που εξηγεί και γιατί μας ζητήθηκε να ξεκινήσουμε την περιήγηση από τον πρώτο όροφο.

Το μουσείο του Λευκού Πύργου ανήκει διοικητικά στο Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού. Σε επικοινωνία μας με τη Γενική Διευθύντρια του οργανισμού, Αγαθονίκη Τσιλιπάκου, ενημερωνόμαστε για το χρονοδιάγραμμα αποκατάστασης στα μηχανήματα. Η ίδια αποδίδει τα προβλήματά τους στην επιπλέον καταπόνηση που τους προκάλεσε η διεύρυνση του ωραρίου λειτουργίας και στην παλαιότητά τους.

Ειδικότερα, η κ. Τσιλιπάκου δήλωσε στην Parallaxi:

«O Λευκός Πύργος αποτελεί μνημείο που προστατεύεται από την Αρχαιολογική Νομοθεσία με φορέα προστασίας την Εφορεία Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης. Στο εσωτερικό του λειτουργεί από το 2008 πολυμεσική έκθεση για την ιστορία της Θεσσαλονίκης από την ιδρυσή της μέχρι τον 20ο αι. Μέχρι το 2013 λειτουργούσε υπό την ευθύνη του Μουσείου Bυζαντινού Πολιτισμού μόνο μέχρι το μεσημέρι. Στη συνέχεια, αφουγκραζόμενοι τις ανάγκες του κοινού, με πρότασή μας προς το ΥΠΠΟ και ανάλογες ενέργειες, το ωράριο του Λευκού Πύργου διευρύνθηκε το 2014 κατά τη θερινή περίοδο μέχρι τις 20:00 το βράδυ.

» Η διεύρυνση λειτουργίας επιβάρυνε έτι περαιτέρω τα μηχανήματα-εκθέματα και τον εξοπλισμό της πολυμεσικής έκθεσης, με αποτέλεσμα όλα τα χρόνια να μεριμνούμε για την εύρυθμη λειτουργία τους, καθώς ο εξοπλισμός στην πορεία ήταν πλέον και παρωχημένος, με την εξέλιξη της τεχνολογίας. 

Φέτος προχωρούμε σε ανανέωση όλου του μη εύρυθμα λειτουργούντος εξοπλισμού (οθονών αφής, ηχοσυστημάτων κλπ.), εργασίες που συντονισμένα θα ολοκληρωθούν εντός των προσεχών μηνών και πάντως πριν το τέλος του τρέχοντος έτους.

Το Μουσείο δεν διέθετε ποτέ το κατάλληλο προσωπικό για την επισκευή του εξοπλισμού. Οι εργασίες ανατίθεντο πάντοτε σε εξειδικευμένους αναδόχους, όπως φυσικά και η προμήθεια των απαιτούμενων ανταλλακτικών και μηχανημάτων».

Μονογλωσσική περιήγηση, λόγω χώρου

Κάτι άλλο που παρατηρήσαμε ήταν η έλλειψη γραπτού πληροφοριακού υλικού στα αγγλικά, καθώς οι σχετικές πινακίδες αναγράφουν πληροφορίες μόνο στα ελληνικά.

Οι ξένοι επισκέπτες ενθαρρύνονται να λαμβάνουν τις απαραίτητες πληροφορίες δια της ακοής, με ηχητική ξενάγηση (audio guide). Το audio guide είναι διαθέσιμο σε πληθώρα γλωσσών (αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά, ισπανικά, ρωσικά, τουρκικά, ρουμάνικα, βουλγάρικα, εβραϊκά), κάτι που είναι σίγουρα διευκολυντικό. Από την άλλη, η χρήση του δεν γίνεται με ειδικές φορητές συσκευές που δίνει το μουσείο αλλά απευθείας στα κινητά των επισκεπτών. Σαν αποτέλεσμα, οι επισκέπτες πρέπει να έχουν μαζί τους ακουστικά ή… να σπάνε την ησυχία του μνημείου, ακούγοντας από το μεγάφωνο του κινητού τους.

Σύμφωνα με την επίσημη ιστοσελίδα του μνημείου, «Η έκθεση σχεδιάστηκε με γνώμονα το σεβασμό της αρχιτεκτονικής ταυτότητας του μνημείου και την ανάδειξή της. Ο μεγάλος όγκος των πληροφοριών που έπρεπε να παρουσιαστούν στον μικρό σχετικά εκθεσιακό χώρο του μνημείου (450 τ.μ.), οδήγησε στη λύση της χρήσης πολυμέσων (βίντεο, προβολές, διαδραστικές και ηχητικές εφαρμογές) παράλληλα με έντυπες γραφιστικές συνθέσεις (φωτοτράπεζες), ενώ το αρχαιολογικό υλικό που χρησιμοποιήθηκε είναι ελάχιστο. Η περιορισμένη έκταση του χώρου ήταν και ο λόγος που η ελληνική είναι η μόνη γλώσσα της έκθεσης. Για τους ξένους επισκέπτες προκρίθηκε η λύση της ηχητικής ξενάγησης στα αγγλικά».

Ρωτήσαμε μία τετραμελή οικογένεια Αμερικανών αν η έλλειψη αγγλικού πληροφοριακού υλικού επηρέασε την εμπειρία της. Απαντά πως όχι ιδιαίτερα, καθώς η θέα, η αρχιτεκτονική και τα εκθέματα του Λευκού Πύργου δημιούργησαν από μόνα τους αρκετό ενδιαφέρον. Φυσικά, παραδέχονται ότι η ύπαρξη και αγγλικών λεζαντών θα ήταν διευκολυντική και θα εμπλούτιζε την εμπειρία τους.

Σε αναμονή για το πωλητήριο

Στον έκτο και τελευταίο όροφο του Λευκού Πύργου, αυτό που κλέβει φυσικά την παράσταση είναι η θέα από τον εξώστη. Το εσωτερικό του ορόφου είναι αφιερωμένο στην κουζίνα της Θεσσαλονίκης, για αυτό και στο κέντρο συναντούμε μία σειρά από τραπεζάκια εστιατορίου με ενσωματωμένες οθόνες, που απεικονίζουν αγαπημένες συνταγές της πόλης. Όμως, εδώ στεγάζεται και το πωλητήριο του μνημείου, που —όπως μας ενημερώνει μία πινακίδα— προς το παρόν παραμένει κλειστό λόγω απογραφής και εργασιών.

Σύμφωνα με εργαζόμενους στο μνημείο, η διαδικασία απογραφής είναι σε φάση ολοκλήρωσης, μαζί με την εγκατάσταση POS, και μέχρι τα τέλη του έτους το πωλητήριο θα ανοίξει και αυτό τις πόρτες του.

Σε αναμονή, λοιπόν, μέχρις ότου οι «αρρυθμίες» στο πιο αναγνωρίσιμο μνημείο της πόλης διορθωθούν, με την ευχή να είναι οι τελευταίες. Υπενθυμίζεται ότι το περασμένο καλοκαίρι τόσο ο Λευκός Πύργος όσο και το Μουσείο Βυζαντινού Πολιτισμού λειτουργούσαν με προβλήματα όπως κλειστές αίθουσες και μειωμένο ωράριο, με το δεύτερο να κλείνει και τελείως για 15 μέρες στα μέσα Ιουλίου.