Παλιά Παραλία: Το χτες, το σήμερα και το αύριο της Λεωφόρου Νίκης

Η Λεωφόρος Νίκης – ή αλλιώς Παλιά Παραλία – είναι κάτι πολύ περισσότερο από ένας όμορφος παραλιακός δρόμος με θέα το Θερμαϊκό. Είναι το «μπαλκόνι» της Θεσσαλονίκης, το σημείο όπου η πόλη ανοίγεται προς τη θάλασσα και οι περαστικοί σταματούν για μια ανάσα. Αποτελεί μια διαδρομή γνώριμη, σχεδόν τελετουργική, που έχει εγγραφεί στο DNA των κατοίκων και στο σώμα της πόλης.

Πολύ πριν γεμίσει τραπεζάκια και φλας φωτογραφικών μηχανών, η Παλιά Παραλία υπήρξε σταυροδρόμι πολιτισμών, σκηνικό ιστορικών γεγονότων και χώρος υποδοχής κάθε είδους καινοτομίας. Κάθε της πέτρα κουβαλάει μια ιστορία, κι αυτός ο δρόμος έμαθε να αλλάζει χωρίς να χάνει ποτέ την κεντρική του θέση στην καρδιά της πόλης.

Από τα τείχη στη λεωφόρο: μια παραλία που διαρκώς αλλάζει

Η εικόνα που έχουμε σήμερα για την Παλιά Παραλία είναι πολύ διαφορετική από αυτήν του παρελθόντος. Μέχρι και το 1873, η πόλη ήταν κλεισμένη πίσω από τα θαλάσσια τείχη της. Όλα άλλαξαν όταν o Σαμπρή Πασάς αποφάσισε την κατεδάφιση των τειχών, με τα μπάζα των οποίων διαμορφώθηκε το πρώτο παραλιακό μέτωπο, στενότερο από το σημερινό, αλλά ανοιχτό προς τη θάλασσα. Αυτή ήταν η αρχή μιας σειράς επεμβάσεων που σταδιακά έδωσαν στη Λεωφόρο Νίκης το πλάτος και τον χαρακτήρα που γνωρίζουμε σήμερα.

Γύρω στο 1900 γίνεται και νέα έμπληση, ενώ λίγο αργότερα προστίθεται σιδηροδρομική γραμμή για τη σύνδεση του λιμανιού με τη Μίκρα. Για δεκαετίες, τραμ, κάρα, πεζοί και τρένα μοιράζονταν τον ίδιο στενό χώρο – μια καθημερινή «συμφόρηση» που όμως συμπυκνώνει μέσα της τη ζωτικότητα του δρόμου.

Όσο για το όνομα; Κι αυτό αλλάζει μαζί με την ιστορία. Στην οθωμανική εποχή ο παραλιακός δρόμος ονομαζόταν Μπεγιάζ Κουλέ, δηλαδή του Λευκού Πύργου. Μετά την απελευθέρωση, μετονομάζεται σε Βασιλέως Κωνσταντίνου και αργότερα Λεωφόρος Νίκης, για να τιμηθεί η είσοδος του ελληνικού στρατού στην πόλη το 1912. Όλες αυτές οι μετονομασίες δεν είναι τυπικές αλλαγές σε οδοδείκτες αλλά χαρακιές στην πολιτική και κοινωνική μνήμη της πόλης.

Τα στέκια της παραλίας που έγιναν αναμνήσεις

Πριν γίνουν brand το street food και το brunch και αποκτήσει η Θεσσαλονίκη τη φήμη της «γαστρονομικής πρωτεύουσας», υπήρχε απλώς η Παραλία, ένας δρόμος που συγκέντρωνε όλες τις νόμιμες απολαύσεις. Εκεί η μπίρα έρεε άφθονη με θέα τον Όλυμπο, οι κινηματογραφικές αίθουσες έσφυζαν από ζωή και τα κομψά γκαρσόνια διέσχιζαν τη Λεωφόρο κουβαλώντας δίσκους γεμάτους αναψυκτικά και μικρά θαύματα της ζαχαροπλαστικής.

Τα «Όλυμπος», «Αλάμπρα», «Κρυστάλ», «Ο Κήπος» και «Αμερική» δεν ήταν απλώς καταστήματα· ήταν σημεία αναφοράς για τους κατοίκους της πόλης. Στα καφέ αυτά δεν πήγαινες μόνο για να πιεις ή να φας. Αποτελούσαν σημείο συνάντησης λογίων, αστών, προσωπικοτήτων ολκής αλλά και του λαουτζίκου. Εκεί μπορούσες ταυτόχρονα να παρακολουθήσεις πολιτικές συζητήσεις αλλά και να βρεις γαμπρό.

Η «Αμερική» του κυρ Κώστα Μουμούδη, σύμφωνα με τον Κώστα Τομανά, ήταν το επίσημο νυφοπάζαρο των μικροαστών. Κάθε Κυριακή οι νεαρές κοπέλες πήγαιναν με τους δικούς τους στου Μουμούδη για να τις δουν και να γνωρίσουν τους υποψήφιους γαμπρούς που, ντυμένοι στου Παναγιωτίδη, στου Στάιν και στ’ άλλα μαγαζιά του «τσαρσί», έκαναν τη φιγούρα τους περιφερόμενοι ανάμεσα στα τραπέζια του καφενείου.

Στα καφενεία αυτά, μάλιστα, έκανε και το ντεμπούτο του στην πόλη μας ο φωνόγραφος. Σύμφωνα με αφηγήσεις παλιών κατοίκων, ο ιδιοκτήτης του «Αλάμπρα», Λεωνίδας Στεφανίδης, σε ρόλο πρωτόλειου DJ, δεχόταν το χειροκρότημα των εκστασιασμένων θαμώνων κάθε φορά που άλλαζε δίσκο, συμπαρασύροντάς τους στη μαγεία των 78 στροφών.

Άλλη μία καινοτομία που βρήκε τη θέση της στην Παλιά Παραλία ήταν ο κινηματογράφος ή κινημά ή σινέ ή κινό, όπως συνήθιζαν να τον αποκαλούν. Οι κινηματογράφοι, από το «Πατέ» και το «Παλλάς» μέχρι το «Μοντέρν» και το θρυλικό «Gerusaleme», το πλωτό σινεμά-ιστιοφόρο, γέμιζαν καθημερινά. Κάθε προβολή και μια μικρή γιορτή, κάθε καλοκαιρινή νύχτα και μια ανάμνηση με γκαζόζα ή σινάλκο στο χέρι δίπλα στη θάλασσα.

Την ίδια ώρα, τα πολυτελή ξενοδοχεία της προκυμαίας «Μεντιτερανέ», «Σπλέντιτ» και «Ματζέστικ» φιλοξενούσαν προσωπικότητες, ταξιδιώτες και θρύλους μιας άλλης εποχής. Άλλωστε, δεν είναι τυχαίο ότι η Ένωση Ξενοδόχων Θεσσαλονίκης ιδρύθηκε το 1914, σηματοδοτώντας μια νέα εποχή για την πόλη – μια εποχή που τα ξενοδοχεία δεν ήταν μόνο κτίρια, αλλά φορείς της πολυπόθητης σύγχρονης αστικής ταυτότητας που αναζητούσε η Θεσσαλονίκη.

Αδιαμφισβήτητα, η παραλία υπήρξε για δεκαετίες σημείο συνάντησης διαφορετικών πολιτισμών. Οθωμανοί, Εβραίοι και Χριστιανοί έζησαν πλάι-πλάι, καθένας με τις δικές του συνήθειες, μαγαζιά, γλώσσα και ρυθμούς. Τα καφέ και τα ξενοδοχεία της λεωφόρου υπήρξαν ο καθρέφτης αυτού του πολύχρωμου μωσαϊκού, ενώ η προκυμαία αποτέλεσε το σκηνικό όπου η Ιστορία έγραψε μερικά από τα σημαντικότερα επεισόδιά της. Από εδώ πέρασαν ξένοι σύμμαχοι και στρατηγοί, οργανώθηκαν διαδηλώσεις από τους Νεότουρκους, έγινε η νεκρική πομπή του βασιλιά Γεωργίου Α΄ και πραγματοποιήθηκαν θριαμβευτικές υποδοχές απελευθερωτών και κατακτητών.

Η Παλιά Παραλία σήμερα: μεταξύ τυρού και αχλαδίου… τα διλήμματα!

Η παλιά παραλία γνώρισε διαχρονικά δόξα ώς τόπος διασκέδασης. Στις δεκαετίες 70 και 80 θρυλικά καφέ όπως ο Θερμαϊκός, το Ματζέστικ, η Καστέλο, το Αχίλλειο, το Αιγαίο ήταν τόποι συνάντησης.

Σήμερα, τα θρυλικά καφέ και τα πολυτελή ξενοδοχεία έδωσαν τη θέση τους σε σειρές από μοντέρνες καφετέριες, εστιατόρια, wine bars που καταλαμβάνουν το ήδη στενό πεζοδρόμιο. Στο φόντο, τα κρουαζιερόπλοια και τα εμπορικά πλοία πηγαινοέρχονται, ο ήλιος δύει, και οι φωτογραφίες ανεβαίνουν στα social.

Ταυτόχρονα, η δημόσια συζήτηση δεν σταματά: Ναι ή όχι στον ποδηλατόδρομο; Οριστική πεζοδρόμηση της Λεωφόρου Νίκης ή διαπλάτυνση του δρόμου; Πεζόδρομος ή τραπεζόδρομος; Η παραλία έχει γίνει σύμβολο, αλλά και πεδίο συγκρούσεων.

Σχεδιάζοντας (ξανά) την Παλιά Παραλία

Η ιδέα της ανάπλασης της Παλιάς Παραλίας δεν είναι καινούρια. Από το φιλόδοξο Σχέδιο Εμπράρ στις αρχές του 20ού αιώνα, που επιχείρησε να επανασχεδιάσει το πρόσωπο της πόλης μέσα από τις στάχτες του, μέχρι την πρόταση του δημάρχου Κούβελα για έναν παραλιακό αυτοκινητόδρομο στα τέλη του 20ού αιώνα, οι παρεμβάσεις και οι αντιδράσεις διαδέχονται η μία την άλλη. Τις τελευταίες δεκαετίες, η Παλιά Παραλία αποτέλεσε πεδίο δοκιμών, με πιλοτικές πεζοδρομήσεις και ήπιες παρεμβάσεις επί δημαρχίας Μπουτάρη, ενώ σήμερα η συζήτηση έχει περάσει σε ένα νέο στάδιο: από τα λόγια στα σχέδια – και από τα σχέδια στις μακέτες.

Τα τελευταία χρόνια, προτάσεις όπως η κατασκευή ξύλινων decks κατά μήκος της παραλίας, η πλήρης ή μερική πεζοδρόμηση και η προσθήκη πράσινου έχουν φέρει στο προσκήνιο τις ανάγκες των κατοίκων: περισσότερο χώρο για περπάτημα, σκιά, παγκάκια, πρόσβαση στη θάλασσα.

Τα σχέδια αυτά διχάζουν – όπως σχεδόν κάθε τι που επηρεάζει άμεσα την καθημερινότητα των Θεσσαλονικέων. Από τη μία, υπάρχουν φόβοι για αισθητικές αλλοιώσεις, αύξηση της κυκλοφοριακής συμφόρησης στις ήδη «φορτωμένες» μεγάλες οδικές αρτηρίες, σπατάλες ή «φαραωνικά» έργα. Από την άλλη, ένα κοινό αίσθημα ωρίμανσης διατρέχει την πόλη: η Παλιά Παραλία πρέπει να επαναπροσδιοριστεί, όχι ως τόπος μόνο για φωτογραφίες και traffic, αλλά ως δημόσιος χώρος ουσίας και συνύπαρξης.

Το μέλλον της δεν είναι δεδομένο – αλλά είναι ανοιχτό. Και αυτή είναι ίσως η πιο ελπιδοφόρα εκδοχή της.

Από την εποχή των βυζαντινών τειχών και των κινηματογραφικών αιθουσών, μέχρι τα σύγχρονα καφέ και την ανάγκη για ελεύθερους δημόσιους χώρους, η παραλιακή υπήρξε πάντοτε ένα σημείο συνάντησης ανθρώπων και ιδεών.

Η Παλιά Παραλία δεν είναι απλώς ένα κομμάτι αστικού ιστού, είναι το σημείο επαφής ανάμεσα στο τσιμέντο και τη θάλασσα, στη βιασύνη και την παύση, στο χτες και το αύριο. Μπορεί να αλλάζει μορφή, να γίνεται πεδίο συγκρούσεων ή εξαγγελιών, αλλά παραμένει για τους περισσότερους Θεσσαλονικείς ένα καταφύγιο που δεν χρειάζεται εισιτήριο.

Ήταν – και είναι – ένας δρόμος που δεν απλώς οδηγεί κάπου, αλλά σημαίνει κάτι.

Πηγές:

Αναστασιάδης, Γ. Ο., & Χεκίμογλου, Ε. (1997). Θεσσαλονίκη: εικονογραφημένη ιστορία των δρόμων, 1920-1960 (1η εκδ.). University Studio Press.

Καραδήμου-Γερόλυμπου, Α. (2002). Το Χρονικό της μεγάλης πυρκαγιάς: Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 1917. University Studio Press.

Τομανάς, Κ. (1997). Τα καφενεία της παλιάς Θεσσαλονίκης (3η έκδ.). Νησίδες.

Τομανάς, Κ. (1993). Οι κινηματογράφοι της παλιάς Θεσσαλονίκης. Νησίδες.