Οι αστικοί θρύλοι που κρύβονται στα στενά της Άνω Πόλης

Από τη γέννησή της, η Θεσσαλονίκη αποτελεί ένα πολυδιάστατο αίνιγμα. Ίσως να φταίει η μουντίλα της, ή ίσως η ζωντανή παρουσία της θρησκείας και του έντονου οθωμανικού στοιχείου που την περιβάλλει.

Δεν είναι λίγοι, αυτοί που προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν το θολό χάρτη της αόρατης Θεσσαλονίκης, για να ανακαλύψουν την πόλη κάτω από την πόλη και να αιχμαλωτιστούν εκούσια στους κανόνες μιας άλλης πραγματικότητας.

Το σίγουρο είναι, πως κάθε πόλη έχει και τα μυστικά της. Φαντάσματα και πνεύματα, υπόγειες στοές και κόσμοι που τρέφονται κάτω από τα πόδια μας, στοιχειωμένα σπίτια, δρόμοι που σε εκτοπίζουν σε άλλα σύμπαντα, αψηφώντας την έννοια του χρόνου. Αποκρυφιστικά σύμβολα που κρύβονται σε πεζοδρόμια και παράξενες δοξασίες. Φήμες για κέντρα δύναμης, ανεξήγητους τόπους και συνωμοσίες που ταξιδεύουν μόνο με το στόμα, ακροβατώντας ανάμεσα στο μύθο και την πραγματικότητα. Ιστορίες που επιβιώνουν εδώ και αιώνες από γενιά σε γενιά.

Στην Άνω Πόλη, τα παλιά αρχοντικά, με τις φθαρμένες προσόψεις τους και τα χρωματιστά παράθυρα, μαρτυρούν πως το ρολόι αυτού εδώ του τόπου πάγωσε στο παρελθόν, κάνοντας το σήμερα να μοιάζει με ένα χρονοταξίδι σε άλλες εποχές.

Μία βόλτα αρκεί λοιπόν, για να εξομολογηθούν τα σοκάκια της τα δικά τους μυστικά…

Τουρμπές Μουσά Μπαμπά | Πλατεία Τερψιθέας

Στην πλατεία Τερψιθέας, είναι χτισμένος ο Τουρμπές του Μουσά Μπαμπά· Ένα οθωμανικό θολοσκέπαστο ταφικό μνημείο με οκταγωνική δομή του δέκατου έκτου αιώνα στο οποίο θάφτηκε ο πρωταγωνιστής αυτής της ιστορίας.

Ο Μουσά Μπαμπά, άγιος των μουσουλμάνων, που έχει μείνει γνωστός για τα θαύματά του, άνηκε στο τάγμα των Μπεκτασήδων δερβίσηδων, μιας ιδιαίτερης μουσουλμανικής σέκτας, που συνδυάζει στοιχεία από την ορθόδοξη χριστιανική πίστη, το Σιϊτισμό και το ορθόδοξο Ισλάμ.

Στην «κρυμμένη» αυτή πλατεία της Άνω Πόλης, δεν ακούγονταν από πάντα οι ζωηρές φωνές των μαθητών που περνούν τα απογεύματά τους στην παιδική χαρά, που βρίσκεται πλέον στο χώρο. Κάποτε, αυτό το μέρος υπήρξε αυλή ενός τεκέ, που αποτελούσε άσυλο, τόσο για τους μουσουλμάνους, όσο και για τους χριστιανούς της περιοχής. Πιθανολογείται ότι ιδρύθηκε πριν το 1524, κατά την εποχή του Σουλτάνου Βαγιατζήτ Β’. Ωστόσο, στα χρόνια του Μαχμούτ Β’, το τάγμα των δερβίσηδων έπεσε στη δυσμένεια των μεταρρυθμιστικών του αποπειρών, με αποτέλεσμα το μουσουλμανικό μοναστήρι να γνωρίσει την παρακμή.

Σύμφωνα με το θρύλο, ο Μουσά Μπαμπά από μικρός, ήταν υπηρέτης στο σπίτι ενός Αγά που διέμενε στη γειτονιά. Κάποια στιγμή, ο άρχοντάς του επισκέφτηκε τη Μέκκα για προσκύνημα. Ενώ βρισκόταν στο ταξίδι του, μια μέρα η γυναίκα του έφτιαξε χαλβά, που άρεσε πολύ στο σύζυγό της. Λυπημένη που ο άνδρας της δεν θα μπορούσε να γευτεί το αγαπημένο του γλύκισμα, εξέφρασε τη στενοχώρια της στο Μουσά Μπαμπά. Εκείνος με ένα χαμόγελο γεμάτο σιγουριά, της είπε τότε να του βάλει ένα πιάτο χαλβά και να μην ανησυχεί, γιατί θα φροντίσει ο Αγάς να τον ευχαριστηθεί. Εκείνη του το πρόσφερε χωρίς δεύτερη σκέψη, επειδή πίστευε πως ο νεαρός, με τα λεγόμενά του, ήθελε να εξασφαλίσει μια δεύτερη μερίδα από το γλυκό της. Λίγες ημέρες αργότερα, όταν ο Αγάς επέστρεψε στο σπίτι, ευχαρίστησε τη γυναίκα του για τον χαλβά, που όπως της είπε, του έστειλε στο κατώφλι του στη Μέκκα. Μετά από αυτήν την αποκάλυψη, δεν άργησε να παραδεχτούν όλοι την αγιοσύνη του νεαρού και από τότε ο ίδιος ανακηρύχτηκε άγιος Δερβίσης.

Για τους Τούρκους, ο Μουσά Μπαμπά ταυτίζεται με τον Άγιο Γιώργη τον καβαλάρη, για αυτό λένε, πως ανήμερα της γιορτής του δεύτερου, ακούγεται ο καλπασμός του αλόγου του στο πλακόστρωτο του Μαυσωλείου. Μερικοί περαστικοί από την άλλη, βλέπουν ένα ρασοφόρο άνδρα να περιπλανιέται τις νύχτες γύρω από την πλατεία, ισχυριζόμενοι πως πρόκειται για το φάντασμα του δερβίση που φρουρεί τον τεκέ. Την ίδια ώρα, μια άλλη εκδοχή, θέλει τον αγιοποιημένο Μουσά Μπαμπά να προστατεύει τα παιδιά που χάνονται στην περιοχή, δείχνοντας τους το δρόμο για το σπίτι τους.

Το 1923, με την ανταλλαγή των πληθυσμών, όπως συμφωνήθηκε με τη συνθήκη της Λωζάνης, τα οστά του αγίου μεταφέρθηκαν στην Κωνσταντινούπολη. Μάλιστα, σύμφωνα με μαρτυρίες, στο προσκεφάλι του λειψάνου του, βρέθηκε μια μαρμάρινη πλάκα που επάνω της είχε χαραγμένη τη μορφή ενός Γρύπα, τέρατος της ελληνικής μυθολογίας, αναδεικνύοντας την άμεση σχέση των παραδόσεων μεταξύ του ελληνικού και του τουρκικού λαού.

Ανά τα χρόνια, ο τουρμπές, ο οποίος είναι ο μοναδικός που σώζεται ακέραιος στη Θεσσαλονίκη, ήταν λατρευτικός τόπος για χριστιανούς και μουσουλμάνους ανεξαιρέτως. Το τουρκικό μαυσωλείο, βέβαια, με την πάροδο του χρόνου, χρησιμοποιήθηκε με διάφορους τρόπους. Κάποια στιγμή έγινε μπακάλικο, ενώ φιλοξένησε και τα γραφεία τοπικής αθλητικής ομάδας. Παρόλο που ήταν καταφύγιο για πολύ κόσμο, υπήρξαν κάτοικοι, που στο πλαίσιο της εκκαθάρισης της πόλης από το μουσουλμανικό παρελθόν της, τάχθηκαν υπέρ της κατεδάφισής του.

To 1994, ο τουρμπές χαρακτηρίστηκε ως μνημείο, ενώ οι εργασίες για την αναστήλωσή του, ολοκληρώθηκαν περίπου δέκα χρόνια μετά, το 2015. Σήμερα, νοτιότερα του μαυσωλείου υπάρχει ένα προσκυνητάρι αφιερωμένο στον Άγιο Χαραλάμπη, ο οποίος θεωρείται η μετεμψύχωση του ιδρυτή του τάγματος των Μπεκτασήδων, Χατζή Μπεκτάς Βελή.

Πλάτανος | Κεντρική Πορτάρα

Διασχίζοντας κατά μήκος τα βόρεια τείχη της πόλης, εκεί που η Επταπυργίου ανταμώνει με την Ακροπόλεως, στέκει καταπονημένος από τα γερατειά του, αγνάντι στην κεντρική Πορτάρα, ο μεγαλύτερος -σε ηλικία- πλάτανος της Θεσσαλονίκης.

Ήδη, από τα τέλη του 19ου αιώνα, το υπεραιωνόβιο δέντρο εμφανίζεται ακμαίο στα φωτογραφικά φιλμ και στις καρτ ποστάλ. Στην κρήνη, που άλλοτε το συντρόφευε, δροσίζονταν οι περαστικοί, ξαποσταίνοντας κάτω από τη σκιά του.

Οι γειτονικές εγκαταστάσεις ύδρευσης, ο «χείμαρρος της Ροτόντας» με σημαντική ποσότητα νερού και η υγρασία της πόλης, φαίνεται να διευκόλυναν την ανάπτυξη του πλατάνου, γεγονός που άλλαξε με την εξαφάνιση της κρήνης, η οποία κατεδαφίστηκε στο μεσοπόλεμο, όταν έγινε η διεύρυνση και επίστρωση της οδού Ακροπόλεως με κυβόλιθους, καθώς και η διάνοιξη της «Πορτάρας» για να διευκολύνει την κυκλοφορία προς το εσωτερικό της Ακρόπολης.

Σήμερα, η στηθιαία του διάμετρος είναι 122 εκατοστά και το ύψος του 12 μέτρα. Το μεγαλύτερο μέρος του κορμού του έχει νεκρωθεί, όμως διατηρεί έναν ζωντανό οργανισμό και τοπόσημο που το καθιστούν πολύτιμο στοιχείο για την οικολογία και όχι μόνο. Ο κορμός του δέντρου στηρίζεται μέσω μίας κολώνας από οπλισμένο σκυρόδεμα, που σύμφωνα με μαρτυρίες κατοίκων της περιοχής, κατασκευάστηκε από το δήμο Θεσσαλονίκης περίπου πριν 30 χρόνια με σκοπό την προστασία του, όπως αναφέρει ο Δρ. Νικόλαος Γρηγοριάδης, σε δημοσίευσή του.

Τον Οκτώβριο του 2019 με απόφαση του δημοτικού συμβουλίου Θεσσαλονίκης το συγκεκριμένο δέντρο, μαζί και με τρία ακόμη υπέργηρα πλατάνια  -εκείνα στο Τουρκικό Προξενείο, στο Λευκό Πύργο και την Πλατεία Ναυαρίνου – ανακηρύχθηκαν σε διατηρητέα μνημεία της φύσης, λόγω της ιδιαίτερης οικολογικής, βιολογικής, επιστημονικής και αισθητικής τους αξίας.

Ο γεροπλάτανος μένει αγέρωχος, ριζωμένος για περισσότερους από οχτώ αιώνες. Βγήκε αλώβητος από τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917 και άλλες φυσικές καταστροφές. Υπομένει παρά τις ανθρώπινες παρεμβάσεις και την αδιαφορία. Έζησε στα αλλοτινά δυτικά σύνορα της τουρκικής συνοικίας Iki Şerife με την ελληνική συνοικία της Μονής Βλατάδων, δίπλα σε Χριστιανούς, Μουσουλμάνους και Εβραίους, είδε τον κατακτητή να εισβάλλει, άκουσε τραγούδια του Τσιτσάνη και του Βαμβακάρη.

Η κατοικία που υπήρχε στο πλάι του κατεδαφίστηκε επίσης, και στη θέση της υπήρξε κάποτε η ταβέρνα «Πλάτανος», αργότερα το βιβλιοπωλείο «Πανδώρα» και τα τελευταία χρόνια το καφέ-μπαρ «Ληθηνόη».

Ο θρύλος λέει πως αν πεθάνει το πλατάνι, θα πέσει η πόλη. Και δικαιολογημένα, γιατί άνθρωποι έρχονται και φεύγουν, κτίρια γκρεμίζονται και χτίζονται και ο πλάτανος, πάντα εκεί, παρών.

Το αγαπούσε ο κόσμος το δέντρο, το θεωρούσε προστάτη, καταφύγιο, το πρόσεχε, αλλά πλέον το απαξιώνει. Και αυτό είναι ριψοκίνδυνο, αν υπάρχει έστω και μία πιθανότητα, ο θρύλος αυτός να βγει αληθινός.

Άγιος Δημήτριος | Κάστρα

Όπως ο πλάτανος, στην πόλη υπάρχουν και άλλοι προστάτες, αγαθά πνεύματα που φυλούν τη Θεσσαλονίκη από καταστροφές, απειλές και εξωτερικούς εχθρούς. Ο πιο γνωστός είναι ο πολιούχος της πόλης, ο Άγιος Δημήτριος.

Γεννημένος γύρω στο 280 στη Θεσσαλονίκη, την περίοδο που ήταν αυτοκράτορας ο Μαξιμιανός, ο Δημήτριος ήδη από νεαρή ηλικία κατατάχθηκε στον ρωμαϊκό στρατό και έφτασε ως το βαθμό του χιλίαρχου, στην ηλικία των 22 ετών.

Με τη βοήθεια του Αγίου Δημητρίου, λένε πως η πόλη της Θεσσαλονίκης σώθηκε πολλές φορές από τις επιδρομές των Αβάρων, των Σλάβων, των Φράγκων, των Τούρκων και των Βουλγάρων. Οι κάτοικοι της περιοχής διηγούνταν πως έβλεπαν έναν πολεμιστή πάνω στο άλογο του να προχωρεί μπροστά στα πλήθη και να καταδιώκει με το ξίφος του τους εχθρούς. Τον ταύτιζαν και αυτοί με τον Άγιο, γιατί τους θύμιζε την πιο συνηθισμένη απεικόνισή του, η οποία τον παρουσιάζει έφιππο επάνω σε ένα κόκκινο άλογο να λογχίζει με το δόρυ του τον πολιορκητή τσάρο των Βούλγαρων Ιωαννίτζην, γνωστό και ως Σκυλογιάννη, στα κάστρα της πόλης το 1207.

Ακοίμητος φρουρός της Θεσσαλονίκης ο Μυροβλήτης Μεγαλομάρτυρας Δημήτριος λέγεται επίσης πως εμφανίζεται στα τείχη της πόλης, κάθε φορά που εκείνη κινδυνεύει.

Ο πολιούχος της πόλης αποκαλείται μάλιστα από τον υμνωδό της Εκκλησίας ως «ο μέγας φρουρός της Θεσσαλονίκης, ο ρύστης εν τοις κινδύνοις ο εξαίρετος, πρόμαχος ο κράτιστος». Σε έναν άλλο Κανόνα, που συνέθεσε ο Συμεών Θεσσαλονίκης, ο άγιος Δημήτριος φέρεται να λέει στην προστατευόμενή του πατρίδα να μην φοβάται, γιατί θα την φυλάει πάντα.

Βέβαια, το πιο πιθανό είναι πως κατά τη Βυζαντινή εποχή, οι περίοικοι έβλεπαν τους έφιππους αξιωματικούς, που χρησιμοποιούσαν τις υπόγειες στοές της Θεσσαλονίκης, για να εξοικονομήσουν χρόνο, οπότε δημιουργούνταν μια ψευδαίσθηση λόγω της γρήγορης ταχύτητας τους, πως επρόκειτο για τον Άγιο Δημήτριο, πιστεύοντας πως ένας θνητός δεν θα μπορούσε να διασχίσει τα κάστρα τόσο γρήγορα.

Οδός Μαύρης Πέτρας

Για κάποιον που δεν γνωρίζει την Άνω Πόλη, αλλά και για τους ίδιους τους κατοίκους της, τα σοκάκια της μοιάζουν με πολύπλοκους διαδρόμους στους λαβυρίνθους. Ευτυχώς, υπάρχει η θάλασσα και δύσκολα μπορεί να χαθεί κανείς. Σε ένα από αυτά τα στενάκια, που σε ανταμείβουν με τη μοναδική θέα, βρίσκεται η περίφημη οδός Μαύρης Πέτρας.

Ανάμεσα στις πολλές υποθέσεις για το μυστήριο αυτής της οδού, μια από τις πιο ενδιαφέρουσες θεωρίες εξηγεί την ύπαρξη μαγνητικού πεδίου στο σημείο. Φήμες αναφέρουν ότι, στην πυρκαγιά του 1917 στο συγκεκριμένο μέρος, έπεσε από το διάστημα, με πολύ μεγάλη δύναμη, μια μαύρη πέτρα. Η πέτρα αυτή λένε πως ήταν φτιαγμένη από σίδερο.

Ωστόσο, όπως όλα δείχνουν, η περίεργη ονοματοδοσία της οδού, φαίνεται να προέρχεται, είτε από το κακοτράχαλο πετρώδες έδαφος της περιοχής, είτε από μετάφραση κάποιου τοπωνύμιου επί τουρκοκρατίας.

Ο θρύλος, όμως, που προκαλεί την περιέργεια του κόσμου, φαίνεται να ξεκίνησε από ένα διήγημα φαντασίας του Παντελή Γιαννουλάκη με τον τίτλο “Πέρα από τα Βάθη της Νύχτας”.

Σύμφωνα με το κείμενο, στην οδό της Μαύρης Πέτρας, που οδηγεί σε αδιέξοδο, κάθε τρεις ημέρες ακριβώς τα μεσάνυχτα και για 15 λεπτά, ανοίγει μια πύλη που οδηγεί σε μία εναλλακτική πραγματικότητα ενός παράλληλου σύμπαντος. Εάν λοιπόν, είσαι το κατάλληλο άτομο, που βρίσκεσαι στο κατάλληλο σημείο τη στιγμή που πρέπει, αποκτάς πρόσβαση. Απλά πρόσεχε, γιατί αν δεν προλάβεις να βγεις μέσα στο χρονικό περιθώριο που η πύλη είναι ανοιχτή, εγκλωβίζεσαι για πάντα στον άλλον κόσμο.

Ο συγκεκριμένος θρύλος, όντας νεότερος από τους υπόλοιπους, μαθεύτηκε ιδιαίτερα από τους αναγνώστες του βιβλίου που της μετέδωσαν σε φόρουμ και μπλοκ του διαδικτύου.

Κήποι του Πασά

Η μυστικιστική ατμόσφαιρα της Άνω Πόλης διατηρείται και καθώς κατηφορίζουμε την Οδό Μαύρης Πέτρας, με προορισμό τους μυθικούς Κήπους του Πασά. Πρόκειται για μια καταπράσινη έκταση χιλίων τετραγωνικών μέτρων, που κρύβει έναν από τους πιο αινιγματικούς θρύλους της Θεσσαλονίκης.

Γνωστοί και ως «Δρακόσπιτα» ή «άντρο των δερβισάδων», οι Κήποι του Πασά κοιτούν τα ανατολικά τείχη και βρίσκονται ακριβώς πίσω από το νοσοκομείο «Άγιος Δημήτριος». Η περιοχή αυτή, η οποία στο παρελθόν ανήκε στην εκκλησία, μεταβιβάστηκε το 1875 στη Φιλόπτωχο Αδελφότητα με την υποχρέωση να δημιουργήσει και να συντηρήσει νεκροταφεία. Έπειτα, η Νομαρχία ανέλαβε τη γη το 1901, κατασκευάζοντας το νοσοκομείο που γνωρίζουμε σήμερα.

Η ονομασία μάλλον αποτελεί επινόηση των κατοίκων που ίσως να προέκυψε από τις ιστορίες που υποστηρίζουν ότι το μέρος ήταν το ησυχαστήριο του Σεϊφουλάχ Πασά. Τα κτίσματα που υπάρχουν στο μέρος, αποτελούν δείγμα της λεγόμενης φανταστικής αρχιτεκτονικής, όπως το πάρκο Γκουέλ στη Βαρκελώνη, που εμφανίζει αρκετά κοινά χαρακτηριστικά με αυτά των Κήπων.

Η όαση πρασίνου μέσα στον αστικό ιστό, οι αμέτρητες παρέες που κάνουν πικ-νικ και παίζουν μουσική καθισμένοι στο χορτάρι, και τα σκυλιά που τρέχουν πέρα-δώθε, ίσως να μην προμηνύουν τη σκοτεινή όψη αυτού του τόπου.

Τα περίεργα σύμβολα, οι απομιμήσεις παράξενων μορφών καθώς και η στοά που δεν οδηγεί πουθενά, βοηθούν στη διάδοση θρύλων, όπως αυτός που καταδεικνύει το σημείο ως τόπο συνεύρεσης των Οθωμανών Τεκτόνων. Φημολογείται επίσης, πως οι Κήποι του Πασά παλιότερα αποτελούσαν το τέλος των κατακομβών της Θεσσαλονίκης. Κατά μια άλλη εκδοχή, ο Σεϊφουλάχ Πασάς ήταν εκείνος έκτισε στους κήπους αυτό το σύμπλεγμα πέτρινων κατασκευών, γεμάτων μυστικιστικά σύμβολα. Λένε μάλιστα ότι οι πέτρες με τις οποίες κατασκευάστηκε ήταν όλες χτυπημένες από κεραυνό. Το μέρος αυτό θεωρείται ενεργειακός τόπος, ενώ οι οπαδοί της ιερής γεωγραφίας το θεωρούν κομβικό γεωμαγνητικό σημείο. Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια των αποκρυφιστικών τελετών γινόντουσαν ανθρωποθυσίες. Υπάρχουν και ιστορίες με έντονο μεταφυσικό στοιχείο, που οφείλονται στο γεγονός ότι οι κήποι βρίσκονται κοντά σε πολλά νεκροταφεία.

Στους Κήπους του Πασά, σήμερα σώζονται ένα σιντριβάνι με μια σήραγγα από γύρω του, μια στέρνα για συγκέντρωση νερού, μια μικρή πύλη που οδηγεί σε έναν υπόγειο χώρο και ένα υπερυψωμένο καθιστικό,  Τα μικροσκοπικά κτίσματα, μαζί με τα δρομάκια και τις σκάλες, γύρω τους, θυμίζουν απολιθωμένο δάσος.

*Μπορείτε να μάθετε περισσότερα για τους αστικούς θρύλους της Άνω Πόλης στο podcast της Parallaxi, «Έλα να σε πάω μία βόλτα»: