Ανακαλύψαμε ένα από τα πιο άγνωστα μυστικά της Θεσσαλονίκης!

Εικόνες και βίντεο του σήμερα: Άγγελος Τσεκούρας

Με τη βοήθεια της Εφορείας Αρχαιοτήτων μάθαμε ένα από τα υπόγεια μυστικά της πόλης. Αυτά που κείτονται κάτω από αυτήν. Και περιμένουν. Όχι τη επιστροφή στο φως, αυτο μάλλον δεν θα συμβεί ποτέ, αλλά τουλάχιστον την επαναφορά στη μνήμη των ανθρώπων.

Έπεσα πάνω στην μαρτυρία για την ανασκαφή, στο υπόγειο της οικοδομής ακριβώς πάνω απ΄την Αρχαία Αγορά, εντελώς τυχαία. Ξέρουμε όλοι ότι το κέντρο της σύγχρονης πόλης πατά πάνω σε έναν εκτεταμένο αρχαιολογικό χώρο. Ξέρουμε ότι κάθε φορά που γινόταν η θεμελίωση για να ανεγερθεί μια οικοδομή στο ιστορικό κέντρο, ήταν κοινό μυστικό και τελείως αναμενόμενη η εύρεση αρχαίων. Συχνά οι εργολάβοι έριχναν τα μπετά χωρίς να ειδοποιήσουν κανένα. Ποιος να μπλέκει τώρα με την Αρχαιολογική, να μένει πίσω η δουλειά, τα παράχωναν ξανά νύχτα και συνέχιζαν. Άλλες φορές ο αγώνας των αρχαιολόγων στεφόταν με νίκες. Όπως έγινε με την Αρχαία Αγορά.

Παρένθεση: Να θυμηθούμε ότι στην περιοχή της σημερινής αρχαίας αγοράς από τα τέλη του 15ου αιώνα εγκαθίστανται οι εκδιωγμένοι Ισπανοεβραίοι (Σεφαραδίτες), οι οποίοι και παραμένουν εκεί μέχρι την πυρκαγιά του 1917. Εκεί τοποθετείται η πιο πυκνοκατοικημένη εβραϊκή συνοικία, η συνοικία Ρόγκος. Μετά από την Πυρκαγιά η περιοχή ισοπεδώνεται, ενώ προκηρύσσεται αρχιτεκτονικός διαγωνισμός για να εφαρμοσθεί σε γενικές γραμμές το σχέδιο Εμπράρ στον Άξονα Αριστοτέλους.

Μετά την πυρκαγιά και επειδή στο νέο πολεοδομικό καθορίστηκε ο χώρος για την ανέγερση Δικαστικού Μεγάρου και δημαρχείου η έκταση δεν οικοδομήθηκε, γύρω από αυτήν όμως άρχισαν να ανεγείρονται τα νεόκτιστα. Πάνω απ΄την Αρχαία Αγορά στην γωνία Ολύμπου και Αγνώστου Στρατιώτου τοποθετείται το οικόπεδο Βαρελά όπου ανεγείρεται τριόροφη κατοικία. Τη βλέπουμε στην πιο πάνω φωτογραφία της δεκαετίας του 60. Η Πλατεία παρέμεινε ένας ανοικτός χώρος όπου στήθηκε προσωρινά μια λαχαναγορά και ξύλινα παραπήγματα. Στο τέλος της δεκαετίας του 1950, με την εμφάνιση των πρώτων πολυκατοικιών, την κατάργηση του τραμ και το Μονοπώλιο του ΟΑΣΘ στην αστική συγκοινωνία, ο χώρος μετατρέπεται σε αφετηρίες λεωφορείων. Το ζήτημα του Δικαστικού Μεγάρου ανακινήθηκε ξανά το 1956. Με τις πρώτες εκσκαφές ήρθαν στο φως ευρήματα της Ρωμαϊκής Αγοράς (φόρουμ) που χρονολογείται από τον 2ο- 3ο αιώνα μ. Χ. Μην ξεχνάμε ότι η ανασκαφή που τα έφερε στο φως την δεκαετία του 50 έγινε για να θεμελιωθεί το Νέο Δημαρχείο, και να μπει σε εφαρμογή το σχέδιο του Εμπράρ για τον Άξονα Αριστοτέλους. Για χρόνια άλλωστε η Πλατεία λεγόταν Πλατεία Δικαστηρίων. Από το 1960 μέχρι το 1969 έγινε ένας αγώνας, από πλευράς Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, για τη διάσωση του χώρου και τη ματαίωση της ανέγερσης των Νέων Δικαστηρίων που ευοδώθηκε με τη γνωστή κατάληξη.

0ι δυο ανασκαφές

Ήταν το 1924 που προφανώς ξεκίνησε να χτίζεται το τρίπατο Βαρελά και ανασκάφηκε για πρώτη φορά το οικόπεδο.  Η πρώτη ανασκαφή στην περιοχή έγινε το 1924 από τον αρχαιολόγο Σ. Πελεκίδη. Εκεί αποκαλύφθηκε ένα επίμηκες οικοδόμημα με ημικυκλική κόγχη στη βόρεια πλευρα του. Επίσης βρέθηκαν και τμήματα επιγραφών και αγαλμάτων, όπως και τμήματα του κολοσσιαίου αγάλματος στον τύπο της Αθηνάς των Μεδίκων. Η ανασκαφή σκεπάστηκε με συνοπτικές διαδικασίες αφού αφαιρέθηκαν τα κινητά ευρήματα και το οικόπεδο κτίσθηκε με το προαναφερόμενο τρίπατο.

50 χρόνια αργότερα και αφού είχε αποκαλυφθεί η Αρχαία Αγορά, το σπίτι δίνεται αντιπαροχή για ανέγερση οικοδομής και με την διάνοιξη των θεμελίων ανακαλύπτονται εκ νέου τα αρχαία και επιχειρείται η δεύτερη ανασκαφή αυτή τη φορά σε μεγαλύτερο βάθος. Τα μπετά σταματούν, οι μηχανικοί αλλάζουν σχέδια στήριξης λόγω των ευρημάτων και αποφασίζεται η διατήρησή του στο υπόγειο, τακτική που ακολουθείται συχνά σε οικοδομές της πόλης, είτε με φανερή διατήρηση είτε με την μέθοδο της κατάχωσης όπως έγινε κατά τη διάρκεια της θεμελίωσης της οικοδομής που κτίζεται στο πίσω μέρος του εμπορικού κέντρου Πλατεία, επί της Βασιλέως Ηρακλείου.

Η περίπτωση ανασκαφών και αποτυπώσεων στα υπόγεια οικοδομών δεν είναι σπάνια περίπτωση. Παρόμοια υπόγεια οικοδομήματα γνωρίσαμε στην πρόσφατη  δράση που σηματοδότησε 7 αφανείς αρχαιολογικούς χώρους στη Θεσσαλονίκη. Εδώ όμως πρόκειται για κάτι διαφορετικό. Τα ευρήματα όχι μόνο αποτυπώθηκαν αλλά διατηρήθηκαν στο υπόγειο της οικοδομής χωρίς κάλυψη.

Η κατάβαση και το αρχαίο οικοδόμημα

Μετά από συνεννόηση με την Ενοποιημενη πλέον Εφορεία Μνημείων βρήκαμε την άκρη και μάλιστα μας δόθηκε η άδεια να επισκεφθούμε τον χώρο. Το μαρμάρινο δάπεδο της εισόδου  της οικοδομής δεν προμήνυε σε τίποτα για τον θησαυρό που κρυβόταν από κάτω του δυο επίπεδα κάτω απ΄τη γη.

Οι υπάλληλοι της αρχαιολογικής που είχαν φροντίσει πριν λίγο τον χώρο μας οδήγησαν στο υπόγειο. Μια κυρία μας ρώτησε ποιοι είμαστε και πού πάμε, της εξήγησαν… “…έχουμε αρχαία στο υπόγειο;” μας ρώτησε ξαφνιασμένη. Η έντονη μυρωδιά κλεισούρας και υγρασίας έφτασε στα ρουθούνια μου με το που πλησίασα την πόρτα και έγινε πιο έντονη όσο κατέβαίναμε τα σκαλιά του υπογείου. Πρώτο επίπεδο, δεύτερο επίπεδο και στην στροφή της σκάλας το αρχαίο οικοδόμημα, φωτισμένο με έναν μεγάλο προβολέα, μέσα σε μια σπηλιά από μπετόν, κρύμμένο από τα μάτια του κόσμου, άγνωστο κομμάτι ιστορίας…

Η Ιστορία

Σύμφωνα με τις πληροφορίες της Αρχαιολογικής: Βόρεια της Αρχαίας Αγοράς ερευνήθηκε ένα σημαντικό συγκρότημα δύο κτιρίων που διατηρήθηκαν αποσπασματικά. Στο υπόγειο της οικοδομής Αγνώστου Στρατιώτη 1 με Ολύμπου 81 βρίσκοντια τα ερείπια ενός επιμήκους τετράπλευρου κτιρίου (16χ23). Στη βόρεια πλευρά του υπάρχει μια ημικυκλική κόγχη όπου ήταν τοποθετημένο το ακρόλιθο άγαλμα της Αθηνάς που βρέθηκε στην ανασκαφή. Το κεφάλι του αγάλματος μεταρρυθμίστηκε σε πορτρέτο της αυτοκράτειρας Αθηνάς Δόμνας συζύγου του Σεπτίμιου Σεβήρου (192-211 μ.Χ.).

Στις ανασκαφές βρέθηκαν επίσης οι μαρμάρινες βάσεις των αγαλμάτων της βασίλισσας Θεσσαλονίκης, του Μ. Αλεξάνδρου, του γιου του Αλεξανδρου Δ’ και άλλων ηγεμόνων. Σε επαφή με την δυτική πλευρά του κτιρίου βρέθηκε μικρότερο κτίσμα (8,50χ9,20΄μ.). Στη νότια πλευρά του υπάρχει θυραίο άνοιγμα, ενώ στους υπόλοιπους τρεις τοίχους ανοίγονται ημικυκλικές κόγχες, προφανώς για τοποθέτηση αγαλμάτων.

https://www.youtube.com/watch?v=OYJwNu7UeXg

Το μνημειακό αυτό συγκρότημα χρονολογείται στις αρχές του 3ου αιώνα και ερμηνεύθηκε αρχικά ως βιβλιοθήκη. Το υποστήριξε η αρχαιολόγος Ε. Καμπούρη σε μια δημοσίευση του 1985. Νεότερες έρευνες όμως το ταυτίζουν με χώρο αυτοκρατορικής λατρείας στην περίοδο των Σεβήρων, όπως αναλύει η Θεοδοσία Στεφανίδου Τιβερίου σε δημοσίευση της στον Τόμο Αρχαιολογικό Έργο στη Μακεδονία -Θράκη 15, 2001, εκδ. του Υπουργείου Πολιτισμού από όπου προέρχονται και τα παρακάτω σχέδια.

Ίσως πολύ σύντομα κι αυτό το μνημείο να ενταχθεί σε μια δράση παρόμοια με αυτή που έβαλε σήμανση σε 7 αφανείς αρχαιολογικούς χώρους της πόλης ή ίσως επιτραπεί στον κόσμο μια επίσκεψη στο πλαίσιο του επόμενου Open House Thessaloniki. Εμείς το ευχόμαστε.

*Ευχαριστούμε θερμά τον Αναπληρωτή Προϊστάμενο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Πόλης Θεσσαλονίκης, κ. Ιωάννη Κανονίδη και τον κ. Αστέριο Λιούτα, Προϊστάμενο του τμήματος Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιολογικών Χώρων, Μνημείων, Αρχαιογνωστικής Έρευνας και Μουσείων για την βοήθεια τους και την άδεια που μας χορήγησαν για την επίσκεψη στον χώρο.