Μια τόσο κοντινή απουσία: Χωρίς τον Θόδωρο Αγγελόπουλο

Έκανε νομικές σπουδές στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, τις οποίες εγκατέλειψε πριν πάρει το πτυχίο του. Το 1961 έφυγε στο Παρίσι, όπου αρχικά παρακολούθησε στη Σορβόννη μαθήματα Γαλλικής Φιλολογίας και Φιλμογραφίας, καθώς και μαθήματα Εθνολογίας και στη συνέχεια μαθήματα Κινηματογράφου.

Μετά την επιστροφή του στην Ελλάδα το 1964 και μέχρι το 1967 εργάστηκε ως κριτικός κινηματογράφου στην εφημερίδα «Δημοκρατική Αλλαγή». Με τον κινηματογράφο άρχισε να ασχολείται το 1965 και το 1968 παρουσίασε την πρώτη του μικρού μήκους ταινία, Εκπομπή, στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Το 1970, η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του, Αναπαράσταση, κέρδισε το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, καθώς και άλλες διακρίσεις στο εξωτερικό, και σηματοδότησε την αυγή του σύγχρονου ελληνικού κινηματογράφου.

Αναγορεύθηκε επίτιμος διδάκτορας των Πανεπιστημίου των Βρυξελλών, του Πανεπιστημίου X Ναντέρ (Nanterre) στο Παρίσι και του Πανεπιστημίου του Έσσεξ (Essex). Μαζί με τον Βασίλη Ραφαηλίδη υπήρξε συνιδρυτής του περιοδικού «Σύγχρονος Κινηματογράφος».

Η συνάντησή του με μεγάλους σκηνοθέτες

Ο Αγγελόπουλος και οι ταινίες του χαίρουν βαθύτατης εκτίμησης από μεγάλους σκηνοθέτες του κινηματογράφου.

Ο Ίνγκμαρ Μπέργκμαν είχε σχολιάσει επιγραμματικά το Μελισσοκόμο με τα καλύτερα λόγια: «Είδα τον ‘Μελισσοκόμο’ που άλλοτε θεωρούσα μια καλή ταινία. Τώρα, αντιλαμβάνομαι πως είναι ένα αριστούργημα. Είναι μια εμπειρία απίστευτα συγκλονιστική».

Σημαντικές συνεργασίες εντός συνόρων

Mε την Ελένη Καραϊνδρου

H συνθέτρια Ελένη Καραϊνδρου, της οποίας οι μελωδίες δίνουν ψυχή στις εικόνες του Αγγελόπουλου, είχε μιλήσει εκ βαθέων στην parallaxi και τη Βούλα Παλαιολόγου για τον σκηνοθέτη.

Ανάμεσα στα λόγια της για τον Αγγελόπουλο και τα εξής:

«Δεν έχω γνώσεις κινηματογράφου. Μόνο διαίσθηση. Για αυτό κόλλησα με τον Θόδωρο. Δεν έψαχνε μουσικό να του γράψει σάουντρακ, το απεχθάνεται κι αυτός κι εγώ».

Με τον Νότη Φόρσο

Και ο Νότης Φόρσος συνάντησε αρκετές φορές τον Αγγελόπουλο. Του είχε πάρει συνέντευξη, όταν έγραφε στο περιοδικό ΟΘΟΝΗ, συνεργάστηκαν την εποχή που ως αντιπρόσωπος της εταιρίας διανομής ΠΡΟΟΠΤΙΚΗ διένειμε μια ταινία του στη Βόρεια Ελλάδα και τέλος, ως εργαζόμενος στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, τον είχε πρόεδρο του Διοικητικού Συμβουλίου του Φεστιβάλ και ταυτόχρονα συνεργάτη, αφού οι ταινίες του προβάλλονταν στο ΟΛΥΜΠΙΟΝ.

Στο πλαίσιο αυτό είχε πει κάποτε στην parallaxi:

«Χωρίς να είναι ποτέ νέος, έμοιαζε ταυτόχρονα να μην μεγαλώνει. Αλλά και τα ίδια στοιχεία στη συμπεριφορά του. Ευγενικός όσο έπρεπε, εύγλωττος και άνετος με το ακροατήριο, συγκρατημένα αυτάρεσκος, με σαφή αίσθηση του μεγέθους του, το οποίο από πολύ νωρίς είχε λάβει μεγάλες διαστάσεις. Η φήμη και η εκτίμηση που έτρεφε η πλειοψηφία του ξένου τύπου προς το πρόσωπό του μας είναι γνωστή. Νοιαζόταν πολύ για την προώθηση των ταινιών του».

Η Θεσσαλονίκη- σκηνικό έμπνευσης και δημιουργίας για τον Αγγελόπουλο

Όπως τονίζει σε παλαιότερο άρθρο η Λίνα Μυλωνάκη, δημοσιογράφος και ιστορικός κινηματογράφου- Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ, «ο Αγγελόπουλος εδραίωσε έναν διαρκή διάλογο με τη Θεσσαλονίκη, που εκτυλίσσεται σε διάφορους ρόλους, εντός και εκτός κάδρου».

«Ο Αγγελόπουλος ανιχνεύει και ανασύρει στην επιφάνεια, περισσότερο από οποιονδήποτε άλλο Έλληνα σκηνοθέτη, τη βαλκανική ταυτότητα της Θεσσαλονίκης, αναμοχλεύει ποιητικά τις εσωτερικές αντιφάσεις της, την παρατεταμένη αμφιβολία ανάμεσα σε ένα ταραγμένο παρελθόν και ένα αβέβαιο αύριο», λέει και έχει δίκιο, ενώ τονίζει ακόμη:

«Καταλυτικό ρόλο στη σύνδεση του Θόδωρου Αγγελόπουλου με τη Θεσσαλονίκη είναι η παρουσία του στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης».

Ένα κτίριο στην πόλη και μια αιωνιότητα

Στη γωνία Αγίας Σοφίας και λεωφόρου Νίκης στη Θεσσαλονίκη υπάρχει μια πολυκατοικία που μοιάζει με αληθινό κόσμημα. Πρόκειται για το Μέγαρο Δημητριάδη η ολοκλήρωση του οποίου χρονολογείται γύρω στο 1933.

Αυτό το κτίριο διάλεξε και ο Αγγελόπουλος στην ταινία του «Μια αιωνιότητα και μια μέρα» που προβλήθηκε το 1998. Η αλήθεια είναι πως στην ταινία βλέπουμε κυρίως το εσωτερικό του διαμερίσματος στο οποίο κατοικεί ο πρωταγωνιστής Αλέξανδρος και όχι τόσο την όψη της ίδιας της πολυκατοικίας.

O σπουδαίος Γιώργος Αρβανίτης για τη συνεργασία τους 

Ο «Θίασος»… Θυμάμαι κάνοντας ένα πλάνο, ένα μεγάλο μονοπλάνο, όπου σταμάτησα γιατί με πήραν τα δάκρυα. Δεν έβλεπα από τα δάκρυα. Ήταν τόση η ομορφιά αυτή που έβλεπα. Όχι η ομορφιά σαν εικόνα, η ομορφιά σαν πράξη μέσα σε αυτό που έβλεπα. Είπα συγνώμη και σταμάτησα το πλάνο. «Για μένα αυτές οι ταινίες είναι η ζωή μου ολόκληρη» Τι να πω, για το «Ταξίδι στα Κύθηρα»; Να πω για το «Τοπίο στην Ομίχλη», για τον «Θίασο»; Για τις «Μέρες του 36», οι οποίες έκαναν μια επανάσταση στην έγχρωμη φωτογραφία; Μάλιστα, επειδή δεν μπορούσαμε στα εσωτερικά να κάνουμε δουλειά, φώτιζα απ’ έξω και χτυπούσα τα ρεφλεκτέρ στο ταβάνι για να ‘χουμε φως κλπ. Η αναπαράσταση, όμως, με βοήθησε γιατί εκεί ανακάλυψα το φυσικό φως. Έψαχνα να βρω τρόπους που να το αναπαράγω και να φαίνεται φυσικό.

Η Λίνα Μυλωνάκη αποτιμά με την απόσταση της δεκαετίας αυτή την τεράστια απώλεια

Κινηματογραφικοί τόποι μνήμης:

Στο διαχρονικό «παρόν» του Θόδωρου Αγγελόπουλου

 10 χρόνια μετά το θάνατο του μεγάλου κινηματογραφιστή /ξαναβλέπουμε το επίκαιρα αποκαλυπτικό έργο του

Λέξεις: Λίνας Μυλωνάκη 

Τεράστιο μέγεθος στην παγκόσμια ιστορία του κινηματογράφου, μύθος ήδη εν ζωή στους κύκλους των κινηματογραφιστών διεθνώς, ο Θόδωρος Αγγελόπουλος έκλεισε με την απρόσμενη αναχώρησή του, δέκα χρόνια πριν, σε ένα τροχαίο δυστύχημα την ώρα του γυρίσματος της τελευταίας του ταινίας «Η άλλη θάλασσα», ένα μεγάλο κεφάλαιο για τον κινηματογράφο.

Το όνομα του Αγγελόπουλου συγκαταλέγεται ήδη στους μεγάλους «κλασικούς» του σινεμά εντός και εκτός συνόρων για τη συνεισφορά του στην ανανέωση της κινηματογραφικής γλώσσας, για τη ρηξικέλευθη ματιά απέναντι στην ιστορία, αλλά και για τη διαμόρφωση ενός προσωπικού, ποιητικού ύφους στην αφήγηση ιστορικών και πολιτικών αλληγοριών, που τον κατατατάσσουν ανάμεσα στους πιο επιδραστικούς δημιουργούς του σύγχρονου πολιτισμού στον 20ό αιώνα.

Αν και το έργο του δεν συναντήθηκε ποτέ με το μεγάλο κοινό, ερμητικά προφυλαγμένο σε ένα σύμπαν πυκνό σε νοήματα και συμβολισμούς, τα μηνύματα που διαρκώς αποκαλύπτει επιβεβαιώνουν τη διαχρονική αξία των ταινιών του. Και μας θυμίζουν, περισσότερο από ποτέ, πόσο εύστοχος, σχεδόν προφητικός, αρθρώνεται σήμερα ο κινηματογραφικός λόγος του Αγγελόπουλου σχολιάζοντας τα κοινωνικά και πολιτισμικά αδιέξοδα. Δέκα χρόνια μετά το θάνατό του, οι ταινίες του Αγγελόπουλου, του «σκηνοθέτη της Ιστορίας», εξακολουθούν να εγείρουν επίκαιρα ερωτήματα για κρίσιμα πολιτικά, κοινωνικά και ιστορικά ζητήματα —τη μετανάστευση, την προσφυγιά, την εξορία, την απώλεια, τους διωγμούς, τις χαμένες πατρίδες, την πολιτισμική κρίση και την έκπτωση των αξιών, τις ηθελημένες «σιωπές», την απώθηση του συλλογικού τραύματος και την αδυναμία έκφρασής τους —όλα όσα δεν θέλουμε ή δεν μπορούμε ακόμη να διαχειριστούμε δημόσια.

Αναστοχασμός για το τραυματικό παρελθόν

Ο Θόδωρος Αγγελόπουλος είναι ο πρώτος Έλληνας σκηνοθέτης που αναμετρήθηκε επίμονα και αποκλειστικά με την ελληνική ιστορία και μάλιστα με τις πιο υποφωτισμένες, πρόσφατες περιόδους της. Δεν θέλησε απλάνα τις ερμηνεύσει ή να τις αναπαραστήσει σκηνικά, αλλά να τις ανασύρει στην επιφάνεια και να τις επαναφέρει στη συλλογική συνείδηση ως μνήμη. Ο Αγγελόπουλος επιδίωξε πεισματικά να συναντήσει τη σύγχρονη ιστορία της μεταπολεμικής Ελλάδας με μια κριτική ματιά, στρέφοντας το βλέμμα του στις ρωγμές της σύγχρονης ιστορίας: Στις σκοτεινές εποχές, όπως η ταραγμένη δεκαετία του ’40, στα τραύματα της Κατοχής και του Εμφυλίου, που δεν κατάφεραν παρά μόνο πολύ πρόσφατα να τροφοδοτήσουν με ιστορίες την ελληνική μυθοπλασία –και αυτό όχι χωρίς ενστάσεις και αντιδράσεις.

Στις δεκαπέντε ταινίες μυθοπλασίας που σκηνοθέτησε, από την «Αναπαράσταση» (1970) ως τη «Σκόνη του χρόνου» (2008), ο Αγγελόπουλος επινοεί νέες αφηγήσεις πάνω στο ίδιο κινηματογραφικό σύμπαν, το οποίο εμπλουτίζει συνεχώς με νέες αναφορές, δημιουργώντας ένα ενιαίο, κριτικό αφήγημα του πρόσφατου παρελθόντος, με άξονα τη μνήμη. Δεκάδες απωθημένες ιστορίες, αποκλεισμένες μνήμες και θέματα ταμπού, ένα παρελθόν δύσκολο και σκοτεινό, που εξακολουθεί να διχάζει. Χιλιάδες ανεπούλωτα τραύματα, καταστάσεις οριακές και συλλογικά αδιέξοδα, αποτελούν για τον Αγγελόπουλο πρώτη ύλη, που θα αναλάβει να αποκαταστήσει την κατακερματισμένη συλλογική μνήμη. Και θα δείξει πώς ο κινηματογράφος μπορεί να αναστοχαστεί πάνω στην ιστορία, πώς μπορεί να μην φοβηθεί να αναμετρηθεί με το βάρος των ιστορικών γεγονότων, πώς μπορεί εν τέλει να συνδέσει το παρελθόν, με το παρόν και το μέλλον ενός τόπου, αναζητώντας τους μεταξύ τους συσχετισμούς.

Αποκλεισμένες μνήμες

Ο κινηματογράφος του Αγγελόπουλου, εκτός από τη συνολική καλλιτεχνική του αξία, κληροδοτεί στους απανταχού θεατές —ανάμεσά τους και στους σύγχρονους ιστορικούς που ανατρέχουν συχνά σε αυτόν— μια πολύτιμη κατάδυση στη μνήμη και την ιστορία. Με τρόπο ποιητικό, με ύφος μελαγχολικό, με λόγο αλληγορικό, οι ταινίες του αναδεικνύουν όχι μόνο τις πολυτάραχες διαδρομές της ιστορίας, αλλά και τη λυτρωτική δύναμη της μνήμης. Τη μοναδική ικανότητα που έχει ο κινηματογράφος να αφηγηθεί το τραυματικό παρελθόν ενός λαού, να δώσει φωνή στις αποκλεισμένες μνήμες, να φανερώσει αγωνίες και αδιέξοδα. Το καθρέφτισμα της επώδυνης μνήμης δεν είναι ωστόσο απλή υπόθεση ούτε στην πραγματική ούτε στην κινηματογραφική ζωή, γι’ αυτό και καταλήγει σε μια οδυνηρή διαδικασία αυτοσυνείδησης. Κατά συνέπεια, «η ποίηση του Αγγελόπουλου δεν παρηγορεί, υπογραμμίζει μανιακά τα αδιέξοδα, η απαισιοδοξία του είναι καρπός της αίσθησης της Ιστορίας που κάθε φορά ανακυκλώνει τη φρίκη της», σημειώνει ο κριτικός κινηματογράφου Μισέλ Δημόπουλος, στον πρόλογο επετειακής έκδοσης για το Θόδωρο Αγγελόπουλο του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης[1].

Μέσα από τα ταξίδια των ηρώων του στον ακαθόριστο χωροχρόνο της Ιστορίας, όπου οι μικρές ιστορίες συνθλίβονται κάτω από τις μεγάλες δυνάμεις της αιτιώδους ροής των γεγονότων, ο Αγγελόπουλος θυμίζει πόσο απαραίτητη είναι η αναφορά στο παρελθόν, όσο πικρή και αν είναι η ανάμνησή του. Πόσο σημαντική αξία είναι η μνήμη για τη ζωή που συνεχίζεται, πόσο ουσιαστικό είναι να μπορούμε να αφουγκραζόμαστε τις σιωπές, τα κενά και τις ρήξεις του παρελθόντος, πόσο καίριο είναι να μπορούμε να τα συσχετίζουμε με το «εδώ και τώρα», ακόμη και για όσα δεν ζήσαμε. Εξάλλου, όπως γράφει η ιστορικός κινηματογράφου Ειρήνη Στάθη για το σινεμά του Αγγελόπουλου, «η ιστορική αλήθεια είναι δυνατή μόνο όταν απομυθοποιείται το «μέγα» και παίρνει διαστάσεις ανθρώπινες, που μπορούν να είναι κατανοητές, οικείες, και σε τελική ανάλυση να συνθέσουν ένα σχήμα αναγνωρίσιμο από τη συλλογική μνήμη»[2].

Οι 15 ταινίες του Αγγελόπουλου θα μείνουν στο corpus του ελληνικού κινηματογράφου όχι μόνο για την καλλιτεχνική τους αξία, αλλά και ως κινηματογραφικοί τόποι μνήμης, που φωτίζουν τους συσχετισμούς ανάμεσα στην ιστορία και τη μνήμη και συμβάλλουν στη διαμόρφωση της ιστορικής αντίληψης. Ο Αγγελόπουλος είναι ένας από τους πρώτους Έλληνες κινηματογραφιστές, το έργο του οποίου αναδεικνύει τον ελληνικό κινηματογράφο σε δυναμικό φορέα δημόσιας ιστορίας, που επιδρά σημαντικά στη συγκρότηση ή και στην αναδιαμόρφωση της συλλογικής μνήμης στους θεατές.

Καταργώντας τη γραμμικότητα της αφήγησης, του χρόνου και των γεγονότων και με όχημα τη μνήμη, ο Αγγελόπουλος προβάλλει και εγκαθιδρύει μια διαφορετική, ανατρεπτική οπτική στην ανάγνωση της ιστορίας. Έτσι, όπως παρατηρεί ο Carlos Heredero, «η αναπαράσταση του παρελθόντος δεν μένει κλεισμένη στην αυστηρά συμβατική δομή του φλας-μπακ, ανοίγοντας δηλαδή μια παρένθεση που να πηγαίνει την αφήγηση προς τα πίσω, και κλείνοντάς την αμέσως μετά, για να επιστρέψει στο παρόν της ιστορίας.

Στα πλάνα σεκάνς του Αγγελόπουλου δεν είναι η αφήγηση αυτή που αλλάζει το χρόνο, αλλά ο χώρος και η δράση είναι εκείνα που αλλάζουν την εποχή, γι’ αυτό και τα μόνα που επιβιώνουν, είναι η βεβαιότητα του παρόντος […] και η αβεβαιότητα της αναπόλησης»[3].

* Η Λίνα Μυλωνάκη διδάσκει ιστορία κινηματογράφου στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο, στο μεταπτυχιακό πρόγραμμα «Δημόσια Ιστορία». Είναι δημοσιογράφος, ιστορικός κινηματογράφου, Δρ. Κινηματογραφικών Σπουδών ΑΠΘ

[1] Μ. Δημόπουλος. «Πρόλογος». Στο: Ε. Στάθη (επιμ.). Θόδωρος Αγγελόπουλος. Αθήνα: Καστανιώτης-Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, σ. 8.

[2] Ε. Στάθη. «Θόδωρος Αγγελόπουλος: Ταξίδι στα όρια της Ιστορίας». Στο:  Ε. Στάθη (επιμ.). Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ό.π., σ. 13.

[3] Carlos F. Heredero. «Η μνήμη ως παλίμψηστο» (μετάφραση Δ. Κερκινός), Nosferatu, τεύχος 24, 1997. Αναφέρεται στο: Ε. Στάθη (επιμ.). Θεόδωρος Αγγελόπουλος, ό.π., σ. 312.