Πολυτεχνείο 2023: «Νοήματα» και «μηνύματα»

Λέξεις Νίκος Φωτίου*

Η «εξέγερση του Πολυτεχνείου της Θεσσαλονίκης» στις 17 Νοεμβρίου 1973, ως συμβάν του πρόσφατου παρελθόντος, έχει καταγραφεί, έχει μελετηθεί και υπάρχει σχετική βιβλιογραφία, σε μικρότερη κλίμακα, βέβαια, από ό,τι του πιο διάσημου «Μετσόβειου Πολυτεχνείου» της Αθήνας.

Το ιστορικό ίχνος εκείνου του συμβάντος στην πόλη μας, που φέτος συμπληρώνει 50 χρόνια, αναβιώνει έκτοτε κάθε χρόνο τέτοιες μέρες, παρά τις τοπικές ιδιαιτερότητες, ως «Επέτειος του Πολυτεχνείου» συνοδευόμενη από δημοσιεύματα, εκπομπές, δηλώσεις πολιτικών προσώπων και των τότε συντελεστών του, εκδηλώσεις, συνθήματα και πορείες στους δρόμους της Θεσσαλονίκης.

Μήλον της έριδος κάθε χρόνο αποτελεί το «νόημα» και το «μήνυμα» του Πολυτεχνείου, δηλαδή αν εξακολουθεί να λέει κάτι για το σήμερα ή έπαψε πλέον να «εκπέμπει».

Κάθε ιστορικό πολιτικό γεγονός, από τη στιγμή που συμβαίνει, είναι εκτεθειμένο σε ερμηνείες, σε επαίνους ή ψόγους, ακόμη και στη χλεύη. Και επειδή το ίδιο το γεγονός έχει παρέλθει, αυτό που μένει και διαρκεί περισσότερο ή λιγότερο είναι η καταγεγραμμένη μνήμη. Αυτή, λοιπόν, η μνήμη, κατά τον Umberto Eco, υπόκειται, ως “Operaaperta” (Ανοιχτό έργο), σε πλήθος ερμηνειών.

Έτσι, οι ερμηνείες του «νοήματος» και του «μηνύματος» του Πολυτεχνείου ποικίλλουν, ανάλογα με τους «ερμηνευτές», οι οποίοι, εν πολλοίς, είναι πολιτικά υποκείμενα (κόμματα, οργανώσεις, ομάδες, προσωπικότητες) αλλά και δημοσιογράφοι, ιστορικοί κ.ά.

Δύο είναι κυρίως οι άξονες που τέμνουν τις διαφορετικές και συχνά αντιτιθέμενες ερμηνείες:

• Ο κάθετος άξονας αριστερά-δεξιά, όπου οι μεν αριστεροί ψέγουν τους δεξιούς ότι δεν αντιστάθηκαν στη χούντα και δεν συμμετείχαν στο Πολυτεχνείο, οι δε δεξιοί αρκούνται σε μιαν επίσημη αναγνώριση του «ηρωικού Πολυτεχνείου» με τις αρμόζουσες τελετουργίες, ενώ οι ακροδεξιοί μιλούν για «μύθο», για ανύπαρκτους νεκρούς και για καριέρες αριστερών που φτιάχτηκαν αργότερα, με αξιώματα και χρήμα, ως εξαργύρωσητης όποιας δράσης τους.
• Ο οριζόντιος άξονας, που τέμνει την ποικιλώνυμη αριστερά, η οποία θεωρεί την εξέγερση λίγο πολύ ιδιοκτησία της, παρουσιάζει έναν αστερισμό διαβαθμισμένων ερμηνειών. Κοινός παρονομαστής είναι ότι «Το Πολυτεχνείο ζει» και «Ο αγώνας συνεχίζεται», ενώ οι διαφορές συνίστανται κυρίως στα πεδία, στις μορφές και στην ένταση του «αγώνα» προκειμένου να δικαιωθεί το αδικαίωτο εισέτι τρίπτυχο «Ψωμί, Παιδεία, Ελευθερία».

Μια άλλη παράμετρος που επηρεάζει τις ερμηνείες είναι οι δράσεις των φοιτητών κατά την περίοδο που ακολούθησε την αρχική εξέγερση. Τα πρώτα χρόνια, το κύρος των φοιτητών, ως νέων, μορφωμένων ανθρώπων που αντιστάθηκαν θαρραλέα στη δικτατορία και διεκδίκησαν την ελευθερία, τη δημοκρατία και ένα καλύτερο μέλλον για την κοινωνία, υπήρξε πολύ υψηλό.

Ο «φοιτητής» έχαιρε μεγάλης εκτίμησης και οι πορείες κατά τις πρώτες επετείους θα μπορούσαν να χαρακτηριστούν ως «παλλαϊκές».

Στη συνέχεια, οι απανωτές καταλήψεις των επόμενων δεκαετιών, οι πολυήμερες διακοπές των μαθημάτων, σε συνδυασμό με τις καταστροφές υποδομών, τις φωτιές και τα σπασίματα στα κέντρα των πόλεων από ομάδες ακραίων στοιχείων, άρχισαν σταδιακά να αμαυρώνουν με γενικευτικό τρόπο την αίγλη των φοιτητών ως κοινωνικού στρώματος.Μεγάλο μέρος της ελληνικής κοινωνίας, η οποία σταδιακά μεταβαλλόταν σε «κοινωνία χαμηλών προσδοκιών», αποζητούσε πλέον μια «κανονικότητα» στον δημόσιο βίο προκειμένου να τα βγάλει πέρα σε μια δύσκολη καθημερινότητα.

Ανάλογη καμπύλη από τον έπαινο στη μομφή ακολούθησε και η δημοσιογραφική κάλυψη των γεγονότων, κυρίως μέσω της τηλεόρασης. Και όχι μόνον των επεισοδίων κατά τις επετείους του Πολυτεχνείου αλλά και άλλων παρεμφερών γεγονότων, πτυχές των οποίων οφειλόταν και στη βίαιη δράση αστυνομικών οργάνων (π.χ. δολοφονίες Κουμή-Κανελλοπούλου, Γρηγορόπουλου κ.ά.).

Οι φωτιές, οι καταστροφές και οι συγκρούσεις σε πολύωρες «ζωντανές συνδέσεις» επικάλυψαν τις ειρηνικές διαδηλώσεις, που έφθιναν χρόνο με τον χρόνο σε πλήθος και σε διάθεση συμμετοχής, ενώ κυριάρχησε σταδιακά η απονευρωμένη«τελετουργική» εκδοχήτ ων εορτασμών και,αντιστικτικά, η βία των «μολότοφ». Ο «φοιτητής – ήρωας» μεταλλάχτηκε σταδιακά σε «φοιτητή-ταραξία».

Και για να έρθουμε στο εδώ και στο σήμερα. Την Τρίτη, 14.11.23, συγκεντρωθήκαμε σε αμφιθέατρο της Πολυτεχνικής Σχολής Θεσσαλονίκης καμιά εκατονπενηνταριά άτομα, που τότε, το 1973, συμμετείχαμε ως φοιτητές στην κατάληψη του εδώ Πολυτεχνείου. Μακριά από «ηρωισμούς» και δημοσιότητες, χωρίς τελετουργίες και συνθήματα, συναντηθήκαμε μετά από πρόσκληση μερικών από τους τότε πρωτεργάτες της (Λ. Μαλαξιανάκης, Κλ. Παπαγεωργίου, Χ. Αγγελόπουλος, Ν. Παγώνη, Μ. Γρηγόρης).

Μια συνάντηση του τύπου «να ξαναβρεθούμε και να τα πούμε», μετά από 50 χρόνια, που ο καθένας μας τράβηξε τον δικό του δρόμο, ζει τη δική του ζωή -έλειπαν κάμποσοι που δεν είναι πια μαζί μας- αλλά σε ένα συρτάρι της μνήμης μαςφυλάμεμε τρυφερότητα και σεβασμό τα γεγονότα «εκείνα» που σημάδεψαν ανεξίτηλα τη νιότημας.

Βρεθήκαμε, λοιπόν, τα είπαμε, ξανανοιώσαμε «οικείοι», συγκινηθήκαμε, γελάσαμε και μετά τα ήπιαμε στη «Δόμνα». Μηνύματα δεν εκπέμψαμε, γροθιές δεν σφίξαμε. Το «μέσον», δηλαδή εμείς που ξαναβρεθήκαμε, ήταν το μοναδικό «μήνυμα». Και το κρατήσαμε για μας. Χαμογελάσαμε, όμως, συνωμοτικά, με τα άσπρα μας πλέον μαλλιά και κάτω από τα λευκά μουστάκια μας: «Όποιος φοβάται φεύγει ή μένει. Εμείς φοβηθήκαμε αλλά μείναμε. Και τη «δουλειά» την κάναμε. Όπως μπορέσαμε. Ψάξτε τώρα εσείς να βρείτε νοήματα και μηνύματα»…

• Ο Νίκος Φωτίου, είναι φιλόλογος, ήταν μέλος της συντονιστής επιτροπής κατάληψης της Πολυτεχνικής Σχολής του ΑΠΘ τον Νοέμβριο του 1973.