Όταν οι πολιτικοί άντρες μιλούν για βιολογία, μυρίζει… ευγονική

Λέξεις: Βαρβάρα Τραχανά

Σε μία δημοσκόπηση που έγινε στις ΗΠΑ το 1999, αποκαλύφθηκε ότι ο ένας στους δύο Αμερικανούς πιστεύει για την εξέλιξη του ανθρώπου ότι ο θεός δημιούργησε τον Αδάμ και τη γυναίκα από το πλευρό του.

Γνήσιο τέκνο…της βιολογικής αυτής αγραμματοσύνης φαίνεται ότι είναι και ο σημερινός πρόεδρος των ΗΠΑ, ο οποίος μετά την τελετή ορκωμοσίας του έσπευσε να ικανοποιήσει τους ψηφοφόρους του (που δεν θα διαπράτταμε φαντάζομαι και άλμα λογικής αν τους τοποθετούσαμε στο προαναφερόμενο 50% των αρνητών της εξέλιξης) υπογράφοντας την απαγόρευση των περισσοτέρων από δύο φύλα! 

Το φύλο είναι περίπλοκο βιολογικό χαρακτηριστικό, πολύ περισσότερο ίσως ακόμη και από τη “φυλή” και, όπως κάναμε με τις ανθρώπινες “φυλές”, έχουμε ιστορικά κατατάξει το φάσμα του φύλου σε διακριτές κατηγορίες (άνδρας, γυναίκα) που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα.

Και ενώ η σύγχρονη γενετική, μέσω κύρια της προόδου στην αλληλούχηση του ανθρώπινου γονιδιώματος, ξεγύμνωσε τους ρατσιστές από επιχειρήματα, καταλήγοντας ότι δεν υπάρχει επιστημονική βάση στην αντίληψη ότι οι ανθρώπινοι πληθυσμοί είναι διακριτές, μη επικαλυπτόμενες οντότητες (Nature Genetics, 36: S28–S33 2004), για την έννοια του “φύλου” έχουμε επιδείξει σαφώς μικρότερη πρόοδο στην άρση των στρεβλώσεων, και, προσωπικά πιστεύω, ως βιολόγοι και λιγότερη γενναιότητα.

Οι λόγοι γι’ αυτό είναι πολλοί, ξεκινώντας από την προαναφερόμενη πολυπλοκότητα του φαινομένου αλλά και την απουσία ακόμη πλήρους διαλεύκανσης των μοριακών μονοπατιών που ευθύνονται για τον καθορισμό του φύλου. Επιπλέον οι κοινωνικές αφαιρέσεις και συμβάσεις οδηγούν στη σύγχυση και συχνά ταύτιση ανάμεσα στο φύλο (sex) και το γένος (gender/ή διαφορετικά την έκφραση φύλου) αλλά και στη συναφή τοξική εξίσωση ορισμένων μορφών σεξουαλικότητας με το “φυσιολογικό”, υποβιβάζοντας άλλες σε “μη φυσιολογικές” επιλογές ή προτιμήσεις.

Είναι λοιπόν καιρός να ενσωματώσουμε περισσότερη επιστήμη στην κατανόηση των ανθρώπινων χαρακτηριστικών σε όλο το φάσμα των παραλλαγών τους, και για τον επιπλέον λόγο, ότι, όταν οι πολιτικοί άντρες μιλούν για βιολογία, μυρίζει…ευγονική. Το φόβο και την απόγνωση αυτής της δυσοσμίας διακρίνει άλλωστε κανείς στα λόγια της επισκόπου Μάριαν Έντγκαρ Μπάντι, που στην πραγματικότητα ζήτησε έλεος από τον νέο πλανητάρχη στο όνομα της ΛΟΑΤΚΙ+ κοινότητας. 

Και αυτά μετά το φετινό το καλοκαίρι, όταν, με αφορμή την Αλγερινή πυγμάχο Ιμάν Κελίφ που κέρδισε το χρυσό μετάλλιο στους Ολυμπιακούς αγώνες, γίναμε όλοι σοφότεροι όσον αφορά τη συσχέτιση ανάμεσα στο ανατομικό φύλο (την ύπαρξη δηλαδή πέους ή κόλπου) και το χρωμοσωμικό φύλο (υποθέτοντας ΧΧ για γυναίκα ή ΧΥ για άντρα), αλλά και τις παραλλαγές που είναι γνωστές ως “σύνδρομο ανδρογονικής αναισθησίας-Androgen Insensitivity Syndrome-AIS”.

Το AIS οφείλεται σε μεταλλάξεις στο γονίδιο που κωδικοποιεί τον υποδοχέα ανδρογόνων (Androgen Receptor-AR) και έχει ως αποτέλεσμα χρωμοσωμικά ΧΥ άτομα να εμφανίζουν -αναλόγως του είδους της μετάλλαξης- είτε πλήρως ανδρικά εξωτερικά γεννητικά όργανα είτε μερικώς αλλά όχι πλήρως ανδρικά, είτε εξωτερικά γεννητικά όργανα ενός τυπικού θηλυκού ατόμου (αιδοίο). Και πριν προλάβει κάποιος να πει ότι αυτό είναι ένα σύνδρομο, μια μη φυσιολογική κατάσταση, να σημειώσουμε ότι αφορά 1 στις 20.000-64.000 γεννήσεις καρυοτυπικά ΧΥ ατόμων (J Clin Endocrinol Metab, 86(9):4151-60, 2001).

Και το AIS με όλο το φάσμα που περιλαμβάνει (υπάρχουν τουλάχιστον 400 γνωστές μεταλλάξεις του γονιδίου AR) είναι μόνο μία περίπτωση αυτών των παραλλαγών που καλύπτει ο όρος “ομπρέλα” intersex. Προσθέτοντας όλες τις γνωστές παραλλαγές ανάπτυξης φύλου (π.χ. σύνδρομο Turner, σύνδρομο Klinefelter, Τρισωμία Χ κ.α.), εκτιμάται ότι περίπου το 1,7% όλων των γεννήσεων δεν ανταποκρίνεται στο πλατωνικό ιδεώδες του απόλυτου διμορφισμού του φύλου (Am. J. Hum. Biol. 12:151-166, 2000), και άρα με την υπογραφή του νεοφώτιστου πλανητάρχη τέθηκαν σε καθεστώς εξαίρεσης περί τα 5,6 εκατομμύρια Αμερικανών πολιτών! 

Αλλά κι αν για κάποιο λόγο αποφασίσουμε να αγνοήσουμε τη βιολογική πραγματικότητα των intersex ατόμων (όπως, ας πούμε, θα αγνοούσαμε το περίπου 2% του παγκόσμιου πληθυσμού που συμβαίνει να έχει πράσινα μάτια!), και ασχοληθούμε με την… hardcore βιολογία του “φυσιολογικού” καθορισμού του φύλου, και εκεί τα πράγματα δεν είναι τόσο δυαδικά (binary) όσο θα τα ήθελε η ηγεσία των ΗΠΑ: το ιερό δισκοπότηρο της αρρενωπότητας σύμφωνα με τη βιολογία της Β’ Γυμνασίου (στην οποία φαίνεται ότι έχουν μείνει μετεξεταστέοι όσοι εγχώριοι άρχοντες επικαλούνται τη βιολογία), το χρωμόσωμα Υ δηλαδή, φέρει λίγα γονίδια που έχουν αποδειχθεί ότι είναι υπεύθυνα για τον καθορισμό του φύλου, και κυρίως το ιδιαίτερα ευμετάβλητο γονίδιο “SRY” (συντομογραφία του “Sex-determining Region Y”= περιοχή Y που καθορίζει το φύλο).

Το SRY, που κωδικοποιεί μια πρωτεΐνη (μεταγραφικό παράγοντα) που δεσμεύεται στο DNA και επηρεάζει την έκφραση άλλων γονιδίων, είναι ίσως το πιο σημαντικό γονίδιο για την ανάπτυξη των ανδρικών χαρακτηριστικών φύλου, καθώς η παρουσία του ακόμη και σε ΧΧ άτομα θα τα οδηγήσει να αναπτύξουν φαινότυπο αρσενικού ατόμου. Όμως πρόσφατα δείχθηκε ότι το SRY δεν παραμένει πάντα στο χρωμόσωμα Υ. Και επιπλέον, αν, ως άνδρας, συνδέετε ακόμα τον “ανδρισμό” σας με το χρωμόσωμα Υ, ίσως σοκαριστείτε αν μάθετε ότι το χρωμόσωμα αυτό φθίνει καθώς μεγαλώνετε και πώς μπορεί να χαθεί εντελώς από τα περισσότερα κύτταρα των ηλικιωμένων ανδρών (Nature Reviews Genetics 14: 113–124, 2013). Επομένως ο πρόεδρος Τραμπ, καλύτερα να προσέξει με ποιο κριτήριο κατηγοριοποιεί τα φύλα, γιατί, στην ηλικία του, μια απλή εξέταση καρυότυπου ίσως τον στείλει να κάνει παρέα με τους από προχθές νομικά αποκλεισμένους! 

Αυξάνοντας ακόμη περισσότερο την πολυπλοκότητα του καθορισμού του φύλου, και κόντρα στη σχεδόν …φαλλοκρατική αντίληψη ότι η θηλυκότητα είναι μια παθητική επιλογή που εκφράζεται στην απουσία του Υ χρωμοσώματος, ανακαλύφθηκαν γονίδια που προωθούν ενεργά την ωοθηκική ανάπτυξη και καταστέλλουν το πρόγραμμα των όρχεων, όπως το γονίδιο που ονομάζεται WNT4. Τα άτομα XY με επιπλέον αντίγραφα αυτού του γονιδίου μπορούν να αναπτύξουν άτυπα γεννητικά όργανα και γονάδες, καθώς και υποτυπώδη μήτρα και σάλπιγγες (The International Journal of Biochemistry & Cell Biology, 39(1):31-43, 2007). Επιπλέον, οι ερευνητές έδειξαν ότι, εάν ένα άλλο βασικό γονίδιο των ωοθηκών, το RSPO1, δεν λειτουργεί κανονικά, προκαλεί στα άτομα ΧΧ την ανάπτυξη μιας  γονάδας με περιοχές με ενδιάμεσα χαρακτηριστικά μεταξύ ωοθηκών και όρχεων (Nature Genetics 38:1304–1309, 2006). 

Η αναπτυξιακή πορεία ενός εμβρύου είναι συνεπώς το αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης διαφόρων γονιδίων και ο φυλοκαθορισμός η εκδήλωση της τελικής ισορροπίας αυτών των αλληλεπιδράσεων. Εντυπωσιακό είναι ότι πρόσφατα διαπιστώθηκε ότι αυτή η ισορροπία μπορεί να αλλάξει πολύ μετά το τέλος της ανάπτυξης ακόμη και μεταγεννητικά! Μελέτες σε ποντίκια δείχνουν ότι η γονάδα ακροβατεί μεταξύ αρσενικού και θηλυκού σε όλη τη διάρκεια της ζωής της, με την ταυτότητά της να απαιτεί συνεχή συντήρηση.

Το 2007, ερευνητές ανέφεραν ότι απενεργοποίησαν ένα γονίδιο των ωοθηκών που ονομάζεται Foxl2 σε ενήλικα θηλυκά ποντίκια και διαπίστωσαν ότι τα κύτταρα granulosa που υποστηρίζουν την ανάπτυξη των ωαρίων μετατράπηκαν σε κύτταρα Sertoli, τα οποία υποστηρίζουν την ανάπτυξη του σπέρματος (Human Molecular Genetics, 16 (23): 2795–2804, 2007). Παράλληλα, μια άλλη ομάδα έδειξε το αντίθετο: ότι η απενεργοποίηση ενός γονιδίου που ονομάζεται Dmrt1 μπορούσε να μετατρέψει τα κύτταρα των όρχεων των ενηλίκων σε ωοθηκικά κύτταρα (Mechanisms of Development, 91(1–2): 323-325, 2000).

Και πιθανόν να πείτε (ειδικά αν δεν διαβάσετε τα άρθρα που παραθέτω) ότι η ιδέα ότι το φύλο μπορεί και να αλλάξει κατά τη διάρκεια της ζωής αφορά τα ποντίκια (αλλά και αρκετά άλλα είδη) αλλά δεν σχετίζεται με τον άνθρωπο. Κι όμως το φύλο σας μπορεί να αλλάξει με την πάροδο του χρόνου!

Στη Δομινικανή Δημοκρατία, υπάρχει μια μικρή κοινότητα παιδιών που ονομάζονται «Güevedoces» τα οποία καταγράφονται ως θηλυκά κατά τη γέννησή τους μέχρι την ηλικία των 12 ετών περίπου, οπότε και αναπτύσσουν ανδρικά γεννητικά όργανα. Αυτό οφείλεται σε ανεπάρκεια στην παραγωγή της 5α-ρεδουκτάσης, ενός ενζύμου που εμπλέκεται στο μεταβολισμό της τεστοστερόνης (Adv Physiol Educ 48: 698–703, 2024). Τέτοια άτομα έχουν καταγραφεί επίσης στην Τουρκία και στην Παπούα Νέα Γουινέα, όπου ονομάζονται kwolu-aatmwol (ακριβής μετάφραση “ένα θηλυκό πράγμα που μεταβάλλεται σε αρσενικό πράγμα”). 

Η πεποίθηση, συνεπώς, ότι ο Homo Sapiens είναι διμορφικός αναφορικά με τη σύνθεση των χρωμοσωμάτων του φύλου, τη δομή των γονάδων, τα επίπεδα των ορμονών, τη δομή των συστημάτων των εσωτερικών γεννητικών πόρων και των εξωτερικών γεννητικών οργάνων, αλλά και ότι για κάθε φύλο υπάρχει μία και μοναδική καθολικά σωστή αναπτυξιακή πορεία και αποτέλεσμα, έχει τόση βιολογική αλήθεια όση και η αντίληψη ότι η γυναίκα προέρχεται από το πλευρό του Αδάμ! 

Βιβλιογραφία

Για το κείμενο αυτό έμπνευση αποτέλεσε το βιβλίο του Prosanta Chakrabarty “Εξηγώντας τη ζωή μέσω της εξέλιξης”. O Prosanta Chakrabarty είναι καθηγητής Εξελικτικής Βιολογίας στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Λουιζιάνα. 

Οι υπόλοιπες αναφορές βρίσκονται ως ενεργά links μέσα στο κείμενο. 

*Η Βαρβάρα Τραχανά είναι Αναπληρώτρια Καθηγήτρια Ιατρικής Βιολογίας-Κυτταρικής Βιολογίας  Ιατρική Σχολή Πανεπιστημίου Θεσσαλίας

**πηγή εικόνας: pexels-mccutcheon