Περιβαλλοντική Μετανάστευση: Εγκαταλείποντας αναγκαστικά έναν μη βιώσιμο τόπο

Τα τελευταία χρόνια η Ελλάδα έχει έρθει αντιμέτωπη με πολλά καταστροφικά φαινόμενα: πυρκαγιές, ένα σύνηθες φαινόμενο για τη χώρα που έχει όμως πάρει πιο έντονη μορφή, αλλά και πλημμύρες, με αποκορύφωμα τις πλημμύρες του Σεπτέμβρη ως αποτέλεσμα της κακοκαιρίας Ντάνιελ. Όλα αυτά είναι αποτέλεσμα τόσο της κλιματικής αλλαγής η οποία είναι εδώ και απειλεί σημαντικά τη βιωσιμότητα όσο και των αναποτελεσματικών πολιτικών και έργων που χαρακτηρίζουν την μεταπολεμική Ελλάδα.

Για πολλά χρόνια, ο περιβαλλοντικός κίνδυνος θεωρούταν κάτι μακρινό στο μυαλό του πολίτη, κάτι το οποίο γίνεται κάπου αποκεντρωμένα και δεν επηρέαζε τον ρου της καθημερινότητας. Τώρα όμως, με την κλιματική αλλαγή να δείχνει το πιο σκληρό της πρόσωπο και τις επιπτώσεις των φυσικών καταστροφών να μην είναι τόσο προσωρινές όσο άλλοτε, έχει έρθει η στιγμή να αντιληφθούμε το πρόβλημα και να το αντιμετωπίσουμε.

Mε αφορμή, λοιπόν, τις καταστροφικές πλημμύρες στη Θεσσαλία και τα άλλα καιρικά και φυσικά φαινόμενα που αντιμετωπίζει η χώρα, η parallaxi ανοίγει την συζήτηση για την περιβαλλοντική μετανάστευση και τις μετεγκαταστάσεις πληθυσμών εξαιτίας περιβαλλοντικών αλλαγών.

Τι είναι η περιβαλλοντική μετανάστευση

Τώρα, περισσότερο από ποτέ, είναι η ώρα να μιλήσουμε για το κόστος της κλιματικής αλλαγής, εκπεφρασμένης με περιβαλλοντικές-φυσικές καταστροφές. Δυο μείζονα προβλήματα για τη χώρα αλλά και για την Ευρώπη γενικά, αλληλοδιαπλέκονται παίρνοντας μια μορφή βάρβαρη. Ξεκινώντας, ας δούμε λίγο τον όρο περιβαλλοντική μετανάστευση. Μέχρι σήμερα δεν υπάρχει νομικός ορισμός για αυτούς που μετακινούνται εξαιτίας περιβαλλοντικών συνθηκών, ωστόσο πολλοί φορείς δουλεύουν πάνω σε αυτό για να καθορίσουν ένα εννοιολογικό πλαίσιο. Έτσι, o Διεθνής Οργανισμός Μετανάστευσης έχει ορίσει τους περιβαλλοντικούς μετανάστες ως άτομα ή ομάδες ατόμων που, κυρίως λόγω ξαφνικών ή σταδιακών αλλαγών στο περιβάλλον που επηρεάζουν αρνητικά τις ζωές ή τις συνθήκες διαβίωσής τους, είναι υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν τα συνηθισμένα τους σπίτια ή επιλέγουν να το πράξουν, είτε προσωρινά είτε μόνιμα, και μετακινούνται είτε εντός της χώρας τους είτε στο εξωτερικό. 

Το περιβάλλον ανέκαθεν αποτελεί  αιτία πληθυσμιακών μετακινήσεων εξαιτίας περιβαλλοντικών αλλαγών, όπως είναι οι πλημμύρες, οι τυφώνες και οι σεισμοί. Το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, ωστόσο, αναμένεται να επιδεινώσει ακραία καιρικά φαινόμενα, το οποίο σημαίνει ότι όλο και περισσότεροι άνθρωποι ίσως χρειαστεί να εγκαταλείψουν τη χώρα τους στο μέλλον.

Πιο συγκεκριμένα, οι εκτιμήσεις για τους ανθρώπους που θα μετακινούνται για περιβαλλοντικούς λόγους κυμαίνονται από 25 εκατομμύρια έως 1 δισεκατομμύριο έως το έτος 2050.

Δεδομένου ότι δεν υπάρχει ένα ορισμένο νομικό πλαίσιο, έχουν γίνει πολλές προτάσεις για την κατηγοριοποίηση των κινήσεων ανθρώπων λόγω περιβαλλοντικών αιτιών. Συνήθως προτείνουν μια στενότερη οριοθέτηση είτε επικεντρώνοντας σε έναν τύπο κίνησης (για παράδειγμα, εκτοπισμό) είτε σε έναν τύπο περιβαλλοντικού παράγοντα (για παράδειγμα, επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής).

Η κατηγοριοποίηση, λοιπόν, δεν είναι κάτι απλό αλλά έχει διαμορφωθεί ως εξής.

Βασική τίθεται η έννοια της κλιματικής μετανάστευσης, που αναφέρεται στη “μετακίνηση ενός ατόμου ή ομάδων ατόμων που, κυρίως λόγω ξαφνικών ή σταδιακών αλλαγών στο περιβάλλον λόγω της κλιματικής αλλαγής, είναι υποχρεωμένοι να εγκαταλείψουν το συνήθες τόπο διαμονής τους, ή επιλέγουν να το πράξουν, είτε προσωρινά είτε μόνιμα, εντός ενός κράτους ή πέρα από διεθνή σύνορα”. Η κλιματική μετανάστευση είναι έτσι μια υποκατηγορία της περιβαλλοντικής μετανάστευσης, καθορίζει έναν μοναδικό τύπο περιβαλλοντικής μετανάστευσης, όπου η αλλαγή στο περιβάλλον οφείλεται στην κλιματική αλλαγή.

Η προγραμματισμένη μετεγκατάσταση αφορά τη “σχεδιασμένη διαδικασία στην οποία άτομα ή ομάδες ατόμων μετακινούνται ή υποβοηθούνται να μετακινηθούν μακριά από τα σπίτια τους ή τον προσωρινό τους τόπο διαμονής, εγκαθίστανται σε ένα νέο μέρος και παρέχονται οι συνθήκες για την ανοικοδόμηση της ζωής τους”. Αυτή η κατηγορία είναι συνυφασμένη με την δράση του κράτους, αφού  χρησιμοποιείται για τις μετακινήσεις που πραγματοποιούνται εντός των εθνικών συνόρων υπό την αρμοδιότητα του κράτους και χαρακτηρίζει ένα διαδικαστικό πλαίσιο που διαρκεί μέχρις ότου οι “μετακινούμενοι” ενσωματωθούν σε όλες τις πτυχές της ζωής στο νέο περιβάλλον τους.

Η μετατόπιση καταστροφών αναφέρεται σε καταστάσεις όπου οι άνθρωποι αναγκάζονται να εγκαταλείψουν τα σπίτια τους λόγω καταστροφής ή για να αποφύγουν τις επιπτώσεις μιας άμεσης και προβλέψιμης φυσικής απειλής. Χρησιμοποιείται κυρίως για να αναγνωρίσει τις αναγκαστικές μετακινήσεις πληθυσμών που προκαλούνται από απροσδόκητα γεγονότα στο περιβάλλον. Ο όρος “διασυνοριακή μετακίνηση λόγω καταστροφής” σχετίζεται επίσης με αυτόν τον όρο, προσδιορίζοντας τον προορισμό των πληθυσμιακών μετακινήσεων σε άλλες χώρες.

Η ανθρώπινη κινητικότητα είναι ένα γενικός όρος που καλύπτει όλες τις διάφορες μορφές μετακινήσεων ατόμων. Συνήθως στην κοινή λογική περνά ως ένας όρος που περιλαμβάνει τους τουρίστες, που γενικά θεωρούνται ότι δεν ασχολούνται με τη μετανάστευση. Στο πλαίσιο των περιβαλλοντικών παραγόντων, η ανθρώπινη κινητικότητα χρησιμοποιείται στο έργο της UNFCCC, όπου η Εκτελεστική Επιτροπή του Μηχανισμού της Βαρσοβίας για τις Απώλειες και τη Ζημία που συνδέεται με την κλιματική αλλαγή έχει αφιερώσει μια εργαστηριακή ομάδα  στην ανθρώπινη κινητικότητα, και όπου διάφοροι διεθνείς οργανισμοί έχουν δημιουργήσει την “Συμβουλευτική Ομάδα για την Κλιματική Αλλαγή και την Ανθρώπινη Κινητικότητα.” Σε αυτό το πλαίσιο, η ανθρώπινη κινητικότητα κατανοείται ως περιλαμβάνουσα τις τρεις μορφές “κίνησης λόγω κλιματικής αλλαγής” από τη Συμφωνία του Κανκούν, δηλαδή εκτοπισμό, μετανάστευση και σχεδιασμένη μετεγκατάσταση.

Οι όροι κλιματικός πρόσφυγας ή περιβαλλοντικός πρόσφυγας χρησιμοποιούνται συχνά σκόπιμα στα μέσα ενημέρωσης και από τους ακτιβιστές για να τραβήξουν την προσοχή στην κατάσταση και τις ανάγκες εκείνων που απομακρύνονται λόγω καταστροφών, κλιματικής αλλαγής και περιβαλλοντικής υποβάθμισης. Ωστόσο, οι καταστάσεις και οι ανάγκες τους μπορεί να είναι παρόμοιες με εκείνες των προσφύγων, όπως η διέλευση των συνόρων μετά από μια καταστροφή και η ανάγκη προστασίας και βοήθειας. Ωστόσο, αυτοί που μετακινούνται για περιβαλλοντικούς λόγους δεν εμπίπτουν ακριβώς σε καμία συγκεκριμένη κατηγορία που παρέχεται από το υφιστάμενο διεθνές νομικό πλαίσιο. Οι όροι όπως κλιματικός πρόσφυγα” ή “περιβαλλοντικός πρόσφυγας” δεν έχουν νομική βάση στο διεθνές δίκαιο προσφύγων, και υπάρχει συμφωνία από σχετικούς φορείς, συμπεριλαμβανομένων του ΔΟΜ και της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ, ότι η χρήση τους πρέπει να αποφεύγεται. Αυτοί οι όροι είναι παραπλανητικοί και δεν αναγνωρίζουν ορισμένες καίριες πτυχές που καθορίζουν τις μετακινήσεις του πληθυσμού στο πλαίσιο της κλιματικής αλλαγής και της περιβαλλοντικής υποβάθμισης, συμπεριλαμβανομένου του γεγονότος ότι η περιβαλλοντική μετανάστευση είναι κυρίως εσωτερική και όχι απαραίτητα αναγκαστική. Επιπλέον, όλα τα άτομα που μετακινούνται στο πλαίσιο περιβαλλοντικών παραγόντων προστατεύονται από το διεθνές δίκαιο περί ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Άτομα που εκτοπίζονται εντός της χώρας τους λόγω καταστροφών που προκαλούνται από φυσικούς ή ανθρωπογενείς κινδύνους καλύπτονται επίσης από τις διατάξεις που ορίζονται στις Καθοδηγητικές Αρχές για τον Εσωτερικό Εκτοπισμό. Η κάλυψη αυτή εξαρτάται από το πόσο ένα κράτος έχει υιοθετήσει τις Καθοδηγητικές Αρχές.

Η επιδείνωση με την πανδημία και παραδείγματα από την Ελλάδα

Παρόλο που ο κορνονοϊός αποτέλεσε μια περίοδο όπου οι μετακινήσεις δεν ευνοούνταν και το σύνθημα “Μένουμε Σπίτι” κυριαρχούσε, αυτό δεν συνέβη στην περίπτωση της μετανάστευσης, και ούτε της περιβαλλοντικής. Οι ροές ανθρώπινης κινητικότητας που σχετίζονταν με κλιματικές καταστροφές αυξήθηκαν σε περιοχές όπως η υποσαχάρια Αφρική, η Ευρώπη και η Κεντρική Ασία.

Οι εκτιμήσεις του Κέντρου Παρακολούθησης Εσωτερικών Εκτοπισμών αποκαλύπτουν ότι οι 30,7 εκατομμύρια εκτοπίσεις που καταγράφηκαν το 2020 αποτέλεσαν το υψηλότερο επίπεδο εκτοπίσεων που συνδέονται με το κλίμα από το 2010 και μετά.

Τον Σεπτέμβριο του 2020, η πυρκαγιά  που ξέσπασε και κατέστρεψε το κέντρο υποδοχής μεταναστών στη Μόρια της Λέσβου, εκτοπίζοντας 12.000 άτομα και αποτέλεσε ένα παράδειγμα της ευάλωτης θέσης των μεταναστών που ζουν σε καταυλισμούς στα σύνορα της ΕΕ. Η περίοδος της πανδημίας δυσκόλεψε ακόμη περισσότερο και έκανε πιο περίπλοκη την παροχή μιας άμεσης και ασφαλούς αντίδρασης.

Τα Παρακάρλια χωριά της Θεσσαλίας

Αντιμέτωποι με αυτήν την κατάσταση έχουν έρθει οι κάτοικοι περιοχών της Θεσσαλίας που έχουν πληγεί από την κακοκαιρία Daniel, μια κακοκαιρία που πήρε ακραία μορφή, αποτελώντας φονική κακοκαιρία που “γκρέμισε” στο διάβα της ζωές, περιουσίες, εκτάσεις και για πολλούς… το μέλλον.

Η κακοκαιρία Ντάνιελ εμφανίστηκε στην Ελλάδα στις 4 Σεπτεμβρίου 2023 στο Ιόνιο πέλαγος, εξαπλώθηκε σε περιοχές της χώρας και συνέχισε με την  την Βουλγαρία και την Τουρκία Στη συνέχεια κατευθύνθηκε προς την Λιβύη, προκαλώντας επίσης ισχυρές βροχοπτώσεις, με αποτέλεσμα τεράστιες υλικές καταστροφές και τον θάνατο τουλάχιστον 11.500 ανθρώπων, μετά τη ρήξη δύο φραγμάτων, και  δεκάδες χιλιάδες άνθρωποι στη Λιβύη εξακολουθούν να αγνοούνται. Στην Ελλάδα, με επίκεντρο την ευρύτερη περιοχή της Θεσσαλίας, προκάλεσε τεράστιες καταστροφές και απολογισμό -μέχρι στιγμής- 17 νεκρούς. Άλλες περιοχές που επλήγησαν από την κακοκαιρία στην Ελλάδα είναι ο Δομοκός στην Φθιώτιδα, όπου εντοπίστηκε νεκρός και ένας αγνοούμενος κτηνοτρόφος και η Εύβοια.

Η Parallaxi και ο Γιώργος Τούλας σε πρόσφατο οδοιπορικό στα Παρακάρλια χωριά, τον Δεκέμβρη του 2023, έθιξε το ζήτημα των μετεγκαταστάσεων. 

Διαβάστε περισσότερα εδώ:

Μπορούμε να αντιληφθούμε, λοιπόν, ότι υπάρχουν αντικρουόμενες απόψεις σχετικά με την μετεγκατάσταση αφού άλλοι το επιθυμούν, βλέποντάς το ως μονόδρομο κι άλλοι αναζητούν μια λύση, έναν από μηχανής Θεό για να βγουν απ’ το αδιέξοδο της μετεγκατάστασης. Αιχμές, επίσης, φαίνεται να υπάρχουν από τους κατοίκους για την αναγκαιότητα της μετεγκατάστασης και για την τυχόν εκμετάλλευση των περιοχών αυτών για εξυπηρέτηση άλλων σκοπών.

Η καταστροφή στη Λιβύη

Στις 10 Σεπτεμβρίου 2023 η καταιγίδα Daniel χτύπησε τη Λιβύη, οδηγώντας σε σημαντική βροχόπτωση και απροσδόκητες πλημμύρες στις βορειοανατολικές περιοχές και στις παραθαλάσσιες πόλεις, με την Ντέρνα να είναι η πιο πληγείσα. Η επόμενη κατάρρευση των φραγμάτων Μανσούρ και Ντέρνα επιδείνωσε σοβαρά τις ζημιές που υπέστη ολόκληρη η Ντέρνα.

Ευρήματα της έκθεσης του Μητρώου Καταγραφής Εκτοπισμών του Οργανισμού Διεθνούς Μετανάστευσης που παρουσιάζει ευρήματα σχετικά με τους εσωτερικά εκτοπισμένους και τις επιστροφές μέχρι τον Οκτώβριο του 2023, έδειξε ότι ότι 44.862 άνθρωποι εκτοπίστηκαν λόγω των πλημμυρών. Αυτόι βρίσκονται κυρίως στις περιοχές της Ντέρνα, του Άλ Τζαμπάλ Άλ Αχντάρ και της Βεγγάζης. Οι δήμοι με τους υψηλότερους αριθμούς εσωτερικά εκτοπισμένους είναι η Ντέρνα (23.500, η Βεγγάζη (3.985) και η Άλμπαϊντα (3.555). Ως τον Οκτώβριο του 2023, 1.715 μετανάστες είχαν επίσης εκτοπιστεί λόγω των πλημμυρών.

Μέχρι τις 13 Σεπτεμβρίου 2023, σύμφωνα με Λίβυους αξιωματούχους, τουλάχιστον 11.500 άνθρωποι ήταν νεκροί, ενώ οι αγνοούμενοι υπολογιζόταν μεταξύ 10.000 και 100.000, συμπεριλαμβανομένων επτά μελών του Λιβυκού Εθνικού Στρατού.

Αυτά τα παραδείγματα αποτελούν μόνο λίγα και τα πιο πρόσφατα. Είναι επιτακτική ανάγκη να γίνει αντιληπτό πως η κλιματική αλλαγή είναι εδώ, δείχνοντας ένα πολύ σκληρό πρόσωπο, και δεν αποτελεί ένα θέμα μακρινό από εμάς.