Σωτήρης Δανέζης στην Parallaxi: «Αν ο δημοσιογράφος δουλεύει για τον αλγόριθμο, χάνει τον λόγο ύπαρξής του»

Έχοντας ταξιδέψει για τις ανάγκες του ρεπορτάζ σε πάνω από 80 χώρες σε όλο τον κόσμο, με εκατοντάδες ανταποκρίσεις από εμπόλεμες ζώνες στο ενεργητικό του, ντοκιμαντέρ που καταπιάστηκαν με όλα τα σημαντικά ζητήματα της υφηλίου και πλειάδα από ανθρώπινες ιστορίες (Εμπόλεμη Ζώνη και Ορίζοντας), ο Σωτήρης Δανέζης αποτελεί μια ξεχωριστή περίπτωση στο χώρο της ελληνικής δημοσιογραφίας.

Αν προσθέσουμε και το πάθος του για τη φωτογραφία, τις διακρίσεις του και τον αντίκτυπο των ρεπορτάζ του τα τελευταία 30 χρόνια, γίνεται αντιληπτό πως με την παρουσία του έχει συμβάλλει σημαντικά στη διατήρηση του κύρους και της αξιοπιστίας στον κλάδο.

Σήμερα φιλοξενείται από τη νέα στήλη της Parallaxi Δημοσιογραφία σε Κρίση και απαντά στα ερωτήματά μας.

Ποιο είναι κατά τη γνώμη σας το μεγαλύτερο πρόβλημα της δημοσιογραφίας σήμερα;

«Η ρήξη της εμπιστοσύνης ανάμεσα στους πολίτες και τα μέσα ενημέρωσης. Φοβάμαι όπως ζούμε σε ένα δημοσιογραφικό οικοσύστημα όπου την ατζέντα δεν τη διαμορφώνει πια το ρεπορτάζ, αλλά ο αλγόριθμος, η πόλωση κι ένα προβληματικό οικονομικό μοντέλο.

Η κατάρρευση των παραδοσιακών εσόδων έχει οδηγήσει ακόμη και μεγάλα ΜΜΕ σε φθηνότερες λύσεις. Το ρεπορτάζ είναι λιγότερα, οι κραυγές στο στούντιο περισσότερες, οι εκπομπές που ανακυκλώνουν τα ίδια θέματα και τους ίδιους καλεσμένους πολλαπλασιάζονται. Την ίδια ώρα, οι πλατφόρμες επιβραβεύουν ό,τι διχάζει, εξοργίζει, σοκάρει, όχι ό,τι εξηγεί.

Έτσι, ο πολίτης νιώθει ότι ο δημοσιογράφος είναι άλλος ένας παίκτης στο μεγάλο παιχνίδι της επιρροής, δεν πιστεύει ότι λειτουργεί με κριτήριο το δημόσιο συμφέρον και ξεκινά από την υπόθεση «κάτι κρύβεις, κάπου ανήκεις». Αν δεν αποκατασταθεί αυτή η σχέση εμπιστοσύνης, όποια συζήτηση κάνουμε θα είναι επιφανειακή».

Οφείλει ένας δημοσιογράφος να παίρνει θέση για ένα γεγονός; Αν ναι, υπάρχουν εξαιρέσεις, δηλαδή περιπτώσεις που δε θα έπρεπε να το κάνει;

«Έχουμε υποχρέωση να παίρνουμε θέση υπέρ της αλήθειας και των ανθρώπων που υφίστανται βία. Σε πολέμους, ανθρωπιστικές κρίσεις, ζητήματα δημοκρατίας και ανθρωπίνων δικαιωμάτων η «ουδετερότητα» καταλήγει συχνά σε συνενοχή.

Δεν μπορείς να ισορροπείς ανάμεσα σε βομβαρδισμένους άμαχους και αξιωματούχους που μιλούν για ‘παράπλευρες απώλειες’.

Η θέση του δημοσιογράφου, όμως, πρέπει να είναι στοιχειοθετημένη. Να εκφράζεται με μεθοδολογία και με διασταύρωση πληροφοριών.

Οφείλεις να δείξεις ποιος κάνει τι, με στοιχεία, και να είσαι διατεθειμένος να διορθώσεις όταν κάνεις λάθος.

Υπάρχουν και στιγμές που κρατάς την άποψή σου για τον εαυτό σου. Όταν συντονίζεις έναν δημόσιο διάλογο, όταν τα δεδομένα δεν είναι επαρκή ή όταν κινδυνεύουν οι πηγές σου, η αυτοσυγκράτηση γίνεται μέρος της δημοσιογραφικής ευθύνης.

Σε κάθε περίπτωση, το κρίσιμο για μένα δεν είναι να κάνουμε μια αφηρημένη συζήτηση για την «αντικειμενικότητα», αλλά να μπορούμε να εξηγούμε με στοιχεία το πώς οδηγούμαστε σε συμπεράσματα, το πως καταλήγουμε σε συγκεκριμένες απόψεις και γιατί επιλέγουμε να πάρουμε θέση κάθε φορά».

Η γραμμή του μέσου ενημέρωσης στο οποίο εργάζεται ένας δημοσιογράφος σε ποιο βαθμό πρέπει να επηρεάζει τον τρόπο με τον οποίο σκέπτεται;

«Κάθε μέσο έχει γραμμή.

Έχει ιστορία, ιδιοκτησία, κοινό στο οποίο απευθύνεται. Θα ήταν ψέμα να πει ένας δημοσιογράφος ότι όλα αυτά δεν τον επηρεάζουν. Η γραμμή επηρεάζει το πλαίσιο, τον τόνο, πολλές φορές και την επιλογή της ατζέντας.

Εκεί που δεν επιτρέπεται να φτάσει είναι στον πυρήνα της δουλειάς μας. Στο αν θα κάνουμε μια δύσκολη ερώτηση, στο αν θα καταγράψουμε ένα γεγονός όταν δεν βολεύει κανέναν.

Όταν η γραμμή απαιτεί να κρύβεις ένα μέρος της πραγματικότητας, ή ακόμη χειρότερα να αλλοιώνεις την πραγματικότητα ή να υιοθετείς ψευδείς ειδήσεις επειδή εξυπηρετούν καλύτερα τη γραμμή του μέσου, τότε δεν μιλάμε πια για δημοσιογραφία.

Πιστεύω ότι ο δημοσιογράφος οφείλει να γνωρίζει καλά το πλαίσιο του μέσου και να είναι έτοιμος, όταν χρειάζεται, να μη βάλει την υπογραφή του. Στην πορεία μου υπήρξαν στιγμές που προτίμησα να μη συνεχίσω έναν κύκλο συνεργασίας όταν ένιωσα ότι τα περιθώρια για έντιμη δουλειά είχαν στενέψει».

Γιατί η κοινή γνώμη δεν έχει πια την καλύτερη άποψη για το λειτούργημα του δημοσιογράφου;

«Στο μυαλό του κοινού όλα έχουν γίνει ένα. Δελτία, πάνελ με προσωπική άποψη, εκπομπές που σχολιάζουν τους πάντες και τα πάντα ως προέκταση μιας gossip ατζέντας. Ο πολίτης δυσκολεύεται να ξεχωρίσει πότε κάποιος ενημερώνει, πότε αναλύει και πότε απλώς κάνει θόρυβο.

Ταυτόχρονα βλέπει ότι μεγάλα media ανήκουν σε επιχειρηματικά κέντρα με ισχυρή παρουσία σε άλλους κλάδους και στενές σχέσεις με την εκάστοτε εξουσία. Αναρωτιέται εύλογα: «Αν ο μέτοχος έχει συμφέρον, γιατί να πιστέψω ότι δεν επεμβαίνει;». Έτσι, ακόμη και σοβαρές δουλειές και έντιμες δημοσιογραφικές προσπάθειες σέρνουν σκιές συναλλαγής.

Το προβληματικό οικονομικό μοντέλο των media σπρώχνει πολλούς να επενδύουν στο φθηνό θέαμα, στο πάνελ, στο clickbait και όχι στο χρονοβόρο, απαιτητικό ρεπορτάζ.

Είναι φθηνότερο και σίγουρα πιο εύκολο ένα πάνελ στο ίδιο στούντιο, με το ίδιο τραπέζι, παρόμοιο σκηνικό και επαναλαμβανόμενο format, από ένα δημοσιογραφικό, τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ με διεθνή θεματολογία.

Το κοινό που βλέπει λιγότερο ρεπορτάζ και περισσότερα παράθυρα, με τους ίδιους και τους ίδιους καλεσμένους, βγάζει το συμπέρασμα ότι η δημοσιογραφία ασχολείται περισσότερο με τον εαυτό της, παρά με την πραγματικότητα.

Στα social, την ίδια ώρα, οι πιο ακραίες φωνές μιλούν ως δημοσιογράφοι, ενώ λειτουργούν ως στρατευμένοι σχολιαστές.

Η ενημέρωση μπερδεύεται με άποψη και προπαγάνδα.

Και τέλος, για να είμαστε ειλικρινείς, ένα μέρος της ευθύνης ανήκει και στο κοινό, που συχνά επιβραβεύει το τοξικό και τιμωρεί το σύνθετο και τεκμηριωμένο.

Αν θέλουμε να ξαναμιλήσουμε σοβαρά για «λειτούργημα», χρειαζόμαστε σαφή διαχωρισμό είδησης και άποψης, επένδυση στο ρεπορτάζ και τους ρεπόρτερ και κουλτούρα λογοδοσίας όταν γίνονται λάθη».

Πώς προφυλάσσεται ένας δημοσιογράφος από τα fake news;

«Ο δημοσιογράφος προφυλάσσεται πρώτα απ’ όλα με τη νοοτροπία του.

Απέναντι σε ένα ισχυρό εργαλείο προπαγάνδας και επιρροής, ξεκινάς με την αμφιβολία και την ανάγκη για διασταύρωση, ειδικά όταν η «είδηση» επιβεβαιώνει όσα ήδη πιστεύεις.

Πρόσφατα, είχαμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα:

Μια «αποκάλυψη» για τον Γερμανό καγκελάριο Μερτς αποδόθηκε στο περιοδικό Stern και αναπαράχθηκε από σειρά ελληνικών μέσων.

Στην πραγματικότητα το κείμενο προερχόταν από το sternplus.eu, έναν copycat ιστότοπο που μιμούνταν το brand του Stern, με άλλο domain και χωρίς καμία επίσημη σχέση με το γερμανικό περιοδικό. Ένα στοιχειώδες check στον ιστότοπο του πραγματικού Stern, μια ματιά στο domain, μια διασταύρωση με άλλα γερμανικά μέσα, θα αρκούσαν για να σταματήσει η ιστορία πριν γίνει κεντρικό θέμα. Το ένα μέσο κατέληξε να αντιγράφει το άλλο, χωρίς δεύτερη σκέψη, αναπαράγοντας καραμπινάτο fake news.

Πιστεύω ότι τώρα, περισσότερα από ποτέ, πρέπει να επιστρέψουμε στα βασικά: ποιος το λέει, ποια είναι η πηγή, τι ακριβώς δείχνει το υλικό και σε ποιο πλαίσιο εντάσσεται. Ελέγχουμε την πηγή, διασταυρώνουμε με άλλες, χρησιμοποιούμε ανοικτά δεδομένα, δορυφορικές εικόνες, μαρτυρίες από το πεδίο. Ό,τι δεν επιβεβαιώνεται και δεν στέκει από πολλές πλευρές, δεν βγαίνει στον αέρα.

Ο μεγάλος αντίπαλος είναι η ταχύτητα και η λογική «αφού το έπαιξε ο τάδε, το παίζουμε κι εμείς». Αν η προτεραιότητα είναι να βγεις πρώτος, αργά ή γρήγορα θα εκτεθείς. Κι όταν γίνει λάθος, η μόνη έντιμη στάση είναι να το αναγνωρίσεις δημόσια και να διορθώσεις. Εκεί κρίνεται η αξιοπιστία, όχι στην αυταπάτη ότι δεν θα κάνεις ποτέ λάθος».

Πώς βλέπετε τη σχέση των Social Media και της Τεχνητής Νοημοσύνης με τη Δημοσιογραφία;

«Από τις μεγάλες αλλαγές της εποχής μας είναι ότι ο πολίτης δεν πηγαίνει στις ειδήσεις. Οι ειδήσεις πηγαίνουν στον πολίτη μέσω των πλατφορμών.

Τα social είναι πολύτιμο εργαλείο στο ρεπορτάζ και στη διανομή των ειδήσεων στο κοινό. Μας δίνουν άμεση πρόσβαση σε μαρτυρίες, εικόνες, φωνές που δεν έφταναν ποτέ σε στούντιο ή σε αίθουσες σύνταξης. Η ατζέντα όμως δεν καθορίζεται από τη σύνταξη, αλλά από αλγορίθμους. Κι αν ο δημοσιογράφος αρχίσει να δουλεύει, να γράφει ρεπορτάζ, κείμενα και τίτλους για τον αλγόριθμο, τότε χάνει τον λόγο ύπαρξής του.

Η Τεχνητή Νοημοσύνη, αντίστοιχα, είναι ένα ισχυρό εργαλείο για έρευνα, ανάλυση δεδομένων, επαλήθευση εικόνων, οργάνωση υλικού. Μπορεί να σε βοηθήσει να διακρίνεις πιο γρήγορα τη μεγάλη εικόνα, όχι να σου πει τι είναι αλήθεια. Ας μη ξεχνάμε πως είναι τα ίδια συστήματα αυτά που τροφοδοτούν την παραγωγή ψευδών ειδήσεων, εικόνων και βίντεο.

Σε κάθε περίπτωση για μένα η τελική ευθύνη ανήκει πάντα στον άνθρωπο που βάζει την υπογραφή του. Τα εργαλεία αλλάζουν, η ευθύνη απέναντι στον πολίτη παραμένει ίδια».

Έχετε μετανιώσει για κάποιο χειρισμό σας σε ένα δημοσιογραφικό θέμα και αν ναι τι ήταν αυτό που είχατε κάνει λάθος και δε θα επαναλαμβάνατε;

«Αν υπάρχει δημοσιογράφος που σας πει ότι δεν έχει μετανιώσει για τίποτα, σημαίνει ότι δεν έχει κάνει αρκετή αυτοκριτική. Σήμερα, μετά από τριάντα χρόνια δουλειάς, υπάρχουν στιγμές που θα ήθελα να έχω χειριστεί διαφορετικά.

Συνήθως αφορούν μικρές αποφάσεις. Κάποιες φορές που έδωσα περισσότερο χώρο στην ένταση και λιγότερο στην εξήγηση, που κατέληξα σε μία βιαστική εκτίμηση για ένα θέμα που αποδείχτηκε πιο σύνθετο, που άφησα την πίεση του χρόνου να κερδίσει λίγα δευτερόλεπτα από την ακρίβεια.

Το σημαντικό για μένα σήμερα δεν είναι να θυμηθώ κάποιο συγκεκριμένο περιστατικό, αλλά να σκεφτώ το τι κάνεις μετά.

Προσπαθώ να είμαι πιο αυστηρός όταν πρόκειται για προβλέψεις και εκτιμήσεις. Να εξηγώ στο κοινό τι γνωρίζουμε, τι δεν γνωρίζουμε και ποια σημεία παραμένουν αδιευκρίνιστα. Να αφήνω χώρο στην αβεβαιότητα αντί να καλύπτω τα κενά με σιγουριά. Οι δημοσιογράφοι δεν χρειάζεται να παριστάνουν τους προφήτες, αρκεί να καταγράφουν τα γεγονότα και να περιγράφουν τον κόσμο με ειλικρίνεια, ακόμη κι όταν δεν έχουν όλες τις απαντήσεις».