Μία υπαίθρια κατασκευή μάς βάζει στο αρχιτεκτονικό σύμπαν του Ερνέστ Εμπράρ

Το ότι η Θεσσαλονίκη διατηρεί μία κάποια αναγνωρίσιμη ταυτότητα στο ιστορικό της κέντρο, παρά την αλλοίωση που επέφερε η ραγδαία ανοικοδόμηση μεταπολεμικά, το ότι τα βασικά της μνημεία είναι ορατά από συγκεκριμένες προοπτικές, το ότι υπάρχει μία πολεοδομική οργάνωση καλύτερη συγκριτικά με άλλες ελληνικές πόλεις, αυτά και αρκετά άλλα τα χρωστάμε στον Ερνέστ Εμπράρ, το Γάλλο αρχιτέκτονα, αρχαιολόγο και πολεοδόμο που ανέλαβε να αναστήσει τη Θεσσαλονίκη μετά τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917. Ο ίδιος ανέλαβε πρόεδρος της «Διεθνούς Επιτροπή Νέου Σχεδίου Θεσσαλονίκης», μετά από πρόσκληση του Αλέξανδρου Παπαναστασίου, επί κυβέρνησης Βενιζέλου.

Παρόλα αυτά, ελάχιστες υπήρξαν μέχρι πρόσφατα οι αναφορές σε αυτόν στο δημόσιο χώρο: μία πινακίδα με πληροφορίες στην πλατεία Αριστοτέλους, το magnum opus του που πολλοί Θεσσαλονικείς όμως αγνοούν ότι είναι δικό του, και ένα μικρό στενάκι κάπου στα Άνω Λαδάδικα με το όνομά του.

Αντίθετα, η αξία του Ερνέστου Εμπράρ στη μεταμόρφωση της πόλης άρχισε να αγκαλιάζεται όλο και περισσότερο από την εγχώρια αρχιτεκτονική κοινότητα, κυρίως βιβλιογραφικά. Ανάμεσα στους πρωτεργάτες αυτής της προσπάθειας ήταν ανέκαθεν και ο ο Νίκος Καλογήρου, ομότιμος καθηγητής στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του ΑΠΘ. Ο ίδιος έχει ασχοληθεί εκτεταμένα με το έργο του εντός και εκτός Θεσσαλονίκης, και πριν μερικά χρόνια αποφάσισε ότι ήρθε η ώρα αυτή του η γνώση να διαχυθεί στο δημόσιο χώρο και να γίνει προσιτή σε όλους, με έναν ευφάνταστο τρόπο: μια μικρή αρχιτεκτονική εγκατάσταση-περίπτερο που θα προκαλεί τα βλέμματα και θα δίνει τις απαραίτητες πληροφορίες για τον Εμπράρ. Ή αλλιώς, όπως ονομάζεται στην ορολογία των αρχιτεκτόνων, ένα folly. Η τοποθέτησή του ολοκληρώθηκε πριν μερικές εβδομάδες και βρίσκεται στη συμβολή των οδών N. Γερμανού και Μ. Ανδρόνικου, στο πάρκο της ΧΑΝΘ απέναντι από τη ΔΕΘ.

Ένας πρωτοπόρος αρχιτέκτονας που όμως θεωρήθηκε ξεπερασμένος

Σύμφωνα με τον κ. Καλογήρου, η αξία του Εμπράρ στην αλλαγή της Θεσσαλονίκης αναγνωρίστηκε μεν στην εποχή του, από ιστορικούς όπως ο συμπατριώτης του Pierre Lavedan, ωστόσο έπειτα μεσολάβησε ένα μεγάλο κενό στη βιβλιογραφία. Στην Ελλάδα δε το έργο του αντιμετωπίστηκε μέχρι και με περιφρόνηση κάποιες φορές: «Ο Εμπράρ ήταν καινοτόμος για την εποχή του, όμως επειδή είχε μία νεοβυζαντινή αισθητική, με έντονη τοπικότητα στην παρέμβασή του, την περίοδο του Μοντερνισμού απωθήθηκε από τον κλάδο μας», εξηγεί ο κ. Καλογήρου.  «Θυμάμαι όταν ήμουν φοιτητής, τον άξονα της Αριστοτέλους ελάχιστοι τον εκτιμούσαν αρχιτεκτονικά. Κι όμως, ο Εμπράρ ήταν από τους πρώτους αρχιτέκτονες που τόνιζαν την ανάγκη η αρχιτεκτονική να προσαρμόζεται στον τόπο και όχι το ανάποδο. Από αυτήν την άποψη, ήταν μπροστά από την εποχή του. Είχε μία πρωτοπεριβαλλοντική προσέγγιση, θα λέγαμε».

Αφού, λοιπόν, είδε κάτι στον Εμπράρ που οι άλλοι δεν έβλεπαν, ο κ. Καλογήρου αποφάσισε να αναδείξει το έργο του εκτός Ελλάδας, και συγκεκριμένα στην ίδια τη Γαλλία: «Εγώ διαφωνούσα με αυτήν τη στάση απέναντι στον Εμπράρ. Έτσι, όταν βρέθηκα στη Γαλλία για μεταπτυχιακές σπουδές και είδα από κοντά αντίστοιχα έργα, έγραψα και δημοσίευσα τις πρώτες μου μελέτες για τον Εμπράρ ήδη από το 1983. Μαζί με την αείμνηστη Αλέκα Γερόλυμπου, προσπαθήσαμε από νωρίς να τον αναδείξουμε και να καλύψουμε το κενό που υπήρχε στη βιβλιογραφία».

Μία ενδιαφέρουσα πληροφορία, που ακόμα λιγότεροι γνωρίζουν, είναι ότι ο Εμπράρ μετά από τη Θεσσαλονίκη μετέβη στην τότε Γαλλική Ινδοκίνα. Στο Ανόι υπάρχουν ακόμα και σήμερα ένας ναό και άλλα σημαντικά κτίρια σε δικά του σχέδια, την ίδια στιγμή που στη Θεσσαλονίκη η μόνη του πρόταση που υλοποιήθηκε αρχιτεκτονικά ήταν ο άξονας της Αριστοτέλους, και αυτός με τροποποιήσεις.

Μία στιγμή… τρέλας αρχιτεκτονικής

Σχετικά με το αρχιτεκτονικό folly, γεννήθηκε σαν ιδέα το 2021, όταν ο Νίκος Καλογήρου ήταν ο κεντρικός επιμελητής μίας έκθεσης για τον άξονα της Αριστοτέλους στην Μπιενάλε της Βενετίας. Από εκεί προέκυψε ένας κατάλογος με θέμα την αρχιτεκτονική αυτού του εγχειρήματος και έπειτα η ιδέα για το folly, σαν φυσική συνέχεια.

«Τα folly είναι τεχνητές κατασκευές, συνήθως σε κήπους ή πάρκα, που στήνονται επί τούτου στο δημόσιο χώρο, ώστε να δημιουργήσουν ένα ξάφνιασμα στους περιπατητές και παράλληλα να τους ενημερώσουν ή ευαισθητοποιήσουν για κάτι», λέει ο κ. Καλογήρου. «Στα γαλλικά ο όρος σημαίνει “τρέλα”, γιατί οι κατασκευές αυτές ταυτίζονται με κάποια παράδοξη, “τρελή” ιδέα που μπορεί να έχει ο εκάστοτε αρχιτέκτονας. Μεταξύ άλλων, γνωστά είναι τα follies του Bernard Tschumi στο Parc de la Villette στο Παρίσι ή το τεχνητό ερείπιο ενός αρχαίου ναού, αφιερωμένου στον Ζαν Ζακ Ρουσώ στο Ουασέ της Γαλλίας». 

Στην Ελλάδα δεν υπήρχε κάτι αντίστοιχο —μέχρι τώρα.

Ο άξονας περιπάτου με ιστορία ενός αιώνα και βάλε

Ο σχεδιασμός της εγκατάστασης ξεκίνησε το 2023. Τα γραφειοκρατικά εμπόδια, έκαναν, όπως πάντα, την εμφάνισή τους, με αποτέλεσμα να φτάσουμε στο 2025 για να τοποθετηθεί, με τη στήριξη και της σημερινής δημοτικής αρχής.

Παλιότερα, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Ζέρβα, δόθηκε το όνομα «Άξονας Περιπάτου Ερνέστου Εμπράρ» (Promenade Ernest Hébrard) στο μεγάλο διάδρομο που ξεκινά από το πασίγνωστο σιντριβάνι του πάρκου και καταλήγει στο folly, εκεί όπου κάποτε ήταν παρατεταγμένα τα αναψυκτήρια γνωστά ως «τεμπελάδικα». Αν πάρει κανείς αυτόν το δρόμο όλο ευθεία προς τα πάνω, θα δει ότι συνεχίζει μέσα στο οικόπεδο της ΔΕΘ και τον κεντρικό άξονα του ΑΠΘ και καταλήγει στο Τελλόγλειο. «Αυτός ο ανατολικός άξονας, από το άγαλμα του Μ. Αλεξάνδρου μέχρι Τελλόγλειο είναι σχεδιασμένος εξαρχής από τον Εμπράρ και είναι ρυμοτομικά ακριβώς όπως τον οραματίστηκε, με το πράσινο και τη γεωμετρία έτσι όπως αποτυπώθηκαν στα σχέδιά του». Άλλη μία πληροφορία που ελάχιστοι γνωρίζουν.

Τα χαρακτηριστικά του folly

Ο εμπνευστής του folly αναλύει το σκεπτικό πίσω από τη δημιουργία του: «Με το δικό μου έργο προσπάθησα να είναι αφενός ένα μνημείο που ακολουθεί αισθητικά τις αρχές του Εμπράρ, να έχει δηλαδή μία βυζαντινή αρχιτεκτονική προσέγγιση, αλλά να λειτουργεί και μουσειοπαιδαγωγικά, δηλαδή να πληροφορεί. Έχει πάνω του τυπωμένες εικόνες σχετικές με τον Εμπράρ αλλά και ένα κείμενο με πληροφορίες για τον ίδιο στα ελληνικά, τα αγγλικά και τα γαλλικά. 

» Ως προς το μέγεθος, επιχειρεί ένα παιχνίδι και με τις κλίμακες και με το βυζαντινό ιδίωμα της Θεσσαλονίκης. Είναι μεν μικρό και για λόγους κόστους αλλά και για να παραμένει ανθρωποκεντρικό ως κλίμακα. Είναι έτσι φτιαγμένο που να μπορεί κάποιος να διαβάσει εύκολα την πληροφορία με τον τρόπο που θα διάβαζε μία πινακίδα. Στην ουσία μοιάζει σαν μία μεγάλη μακέτα, ένα πρόπλασμα, που φοντάρεται με τη ΧΑΝΘ μέσα από τα ανοίγματα που σκοπίμως έχω αφήσει, τα οποία παραπέμπουν σε παράθυρο. Με αυτόν τον τρόπο, η αρχιτεκτονική του Εμπράρ εντάσσεται σε ένα συγκεκριμένο χρονικό πλαίσιο, κατανοητό για τον περιπατητή, γιατί και η ΧΑΝΘ είναι κτίριο της ίδιας περιόδου και με παρόμοια λογική με τα αρχιτεκτονήματα του Εμπράρ».

Την ευκαιρία να μάθουμε όλοι και όλες περισσότερα θα έχουμε την ερχόμενη Πέμπτη, 22 Μαΐου, στις 19:30, όταν και θα γίνουν τα εγκαίνια της εγκατάστασης, παρουσία του Δημάρχου Στέλιου Αγγελούδη και του Αντιδημάρχου Τεχνικών Έργων και Βιώσιμης Κινητικότητας, Πρόδρομου Νικηφορίδη. Μέχρι τότε, μία βόλτα από την πολυσύχναστη διασταύρωση και μία φευγαλέα ματιά στο folly φτάνει για να μπούμε, έστω για λίγο, στον κόσμο αυτού του τόσο σημαντικού αλλά παραγνωρισμένου ακόμα αρχιτέκτονα.

Οι φωτογραφίες παραχωρήθηκαν από το Νίκο Καλογήρου.