Τα «τρένα του θανάτου» από τη Θεσσαλονίκη με προορισμό το Άουσβιτς χωρίς επιστροφή
Στις 15 Μαρτίου του 1943, αναχώρησε από τον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό ο πρώτος συρμός που μετέφερε μελλοθάνατους Έλληνες Εβραίους, με προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπίρκεναου.
Ήταν 15 Μαρτίου του 1943, όταν αναχώρησε από τον παλαιό σιδηροδρομικό σταθμό της Θεσσαλονίκης το πρώτο τρένο που μετέφερε μελλοθάνατους Έλληνες Εβραίους, με προορισμό το στρατόπεδο συγκέντρωσης του Άουσβιτς-Μπίρκεναου στην Πολωνία.
Από εκείνη την ημέρα έως τον Αύγουστο του ίδιου χρόνου, 18 συρμοί θα οδηγήσουν περισσότερους από 45.000 δημότες της πόλης στο θάνατο, με τη συντριπτική πλειοψηφία να εξοντώνεται στους θαλάμους αερίων. Μέσα στα βαγόνια, τα οποία προορίζονταν για ζώα, βρίσκονταν στοιβαγμένοι άρρωστοι, ηλικιωμένοι, γυναίκες και παιδιά, με ελάχιστο νερό και φαγητό, κάτω από τις απάνθρωπες συνθήκες που τους επέβαλαν οι ναζί.
Ο σιδηρόδρομος έδειχνε πλέον στους Εβραίους της Θεσσαλονίκης το δρόμο προς τον αφανισμό τους, με το θάνατο των ατόμων της εβραϊκής κοινότητας να τελείται ήδη από τη στιγμή που επιβιβάζονταν στα τρένα χωρίς να υπάρχει επιστροφή. Από αυτούς, λιγότεροι από 2.000 άνθρωποι κατάφεραν να γυρίσουν πίσω ζωντανοί, μετά το τέλος του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου.
Η αρχή του τέλους
Η εβραϊκή παρουσία στη Θεσσαλονίκη συνδέεται άρρηκτα με την ιστορία ολόκληρης της πόλης. Η άφιξη των ισπανόφωνων Σεφαραδιτών Εβραίων από την Ιβηρική, ύστερα από το Διάταγμα της Αλάμπρα το 1492, έφερε μια ραγδαία ανάπτυξη στη Θεσσαλονίκη, μεταμορφώνοντάς τη σε μια κοσμοπολίτικη πόλη, ένα σταυροδρόμι οικονομικό και πνευματικό.
Ο εβραϊκός πληθυσμός στην πόλη παραμένει ισχυρή και δραστήρια με το πέρασμα του χρόνου και τις παραμονές του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου μετράει περίπου 50.000 μέλη. Οι διώξεις εις βάρος των Εβραίων της Θεσσαλονίκης σημειώθηκαν αμέσως μετά την κατάληψη της πόλης από τους ναζί, στις 9 Απριλίου 1941.
Το «Μαύρο Σάββατο» της 11ης Ιουλίου του 1942, οι ναζιστικές κατοχικές αρχές στη Θεσσαλονίκη έθεσαν σε εφαρμογή το σχέδιο της «Τελικής Λύσης», που έμελλε να οδηγήσει στον εκτοπισμό της πολυπληθούς εβραϊκής κοινότητας της πόλης.
Πιο συγκεκριμένα, οι ναζί συγκέντρωσαν στην πλατεία Ελευθερίας χιλιάδες Εβραίους, ηλικίας 18-45 ετών, με το πρόσχημα της καταγραφής τους. Ωστόσο, αποσκοπώντας στο δημόσιο εξευτελισμό τους, οι Γερμανοί κατακτητές υπέβαλαν 9.000 Θεσσαλονικείς Εβραίους σε καταναγκαστική εργασία και σε ατέλειωτα μαρτύρια επί ώρες, μέσα στον καύσωνα του καλοκαιριού. Τον Οκτώβριο του 1942, η εβραϊκή κοινότητα υπέγραψε με τη γερμανική διοίκηση πρωτόκολλο εξαγοράς της καταναγκαστικής εργασίας τους, με αντίτιμο δύο δισεκατομμύρια δραχμές, που καταβλήθηκε σε τρεις δόσεις.
Τον Φεβρουάριο του 1943 η Επιτροπή Ρόζενμπεργκ με επικεφαλής τους αξιωματούχους ναζί Αλόις Μπρούνερ και Ντίτερ Βισλιτσένι, φτάνει στην πόλη και οργανώνει τις εκτοπίσεις των Εβραίων στα στρατόπεδα εξόντωσης, αφού πρώτα περιόρισαν τις μετακινήσεις τους σε γκέτο και τους υποχρέωσαν να φορούν το «κίτρινο αστέρι» στο πέτο τους.
Πολλές οικογένειες κατοικούσαν μαζί σε ένα διαμέρισμα. Τα μαγαζιά των Εβραίων πέρασαν στον έλεγχο μεσεγγυούχων και οι περιουσίες τους κατασχέθηκαν σύντομα. Οι άνθρωποι έψαχναν διεξόδους διαφυγής, ενώ οι απόπειρες των ηγετών της Κοινότητας για επέμβαση της κυβέρνησης, των δημοτικών και εκκλησιαστικών αρχών, των εμπορικών ενώσεων και επιμελητήριων καθώς και του Ερυθρού Σταυρού για να σταματήσουν οι εκτοπισμοί, απέτυχαν.
Τα τρένα του θανάτου
Όπως αναφέρουν τα στοιχεία των Σιδηροδρόμων του Ελληνικού Κράτους, από τον Μάρτιο μέχρι τον Αύγουστο του 1943 επιβιβάστηκαν στις 18 σιδηροδρομικές αποστολές από τη Θεσσαλονίκη στα ναζιστικά στρατόπεδα 45.620 Εβραίοι, ενώ στα αρχεία του στρατοπέδου Άουσβιτς-Μπιρκενάου γίνεται λόγος για 48.223 επιβάτες. Από αυτούς, οι 37.387 δολοφονήθηκαν στους θαλάμους αερίων, ενώ πολλοί άλλοι έχασαν τη ζωή τους μέσα στο στρατόπεδο εξόντωσης.
Οι Εβραίοι της Θεσσαλονίκης που χάθηκαν στα κρεματόρια, αποτελούσαν σχεδόν το 20% του συνολικού πληθυσμού της πόλης. Πριν από τη μαζική εκτόπισή τους, πολλοί κατάφεραν να φύγουν και εντάχθηκαν σε αντιστασιακές οργανώσεις, ενώ άλλοι δραπέτευσαν με ψεύτικες ταυτότητες σε ασφαλή μέρη. Εξαιτίας αυτής της μυστικής διεξόδου, ο ακριβής αριθμός των διασωθέντων αυτής της κατηγορίας δεν είναι εξακριβωμένος. Έχουν καταγραφεί επίσημα 105 αντιστασιακοί Εβραίοι της πόλης, πολλοί από τους οποίους είχαν πολεμήσει στο Αλβανικό μέτωπο κατά των Ιταλών.
