Γιατί έγκλημα και όχι «τραγωδία» των Τεμπών

Λέξεις: Χάρης Τζωρτζάκης

Το συμβάν στα Τέμπη πληροί όλες τις νομικές προϋποθέσεις για να χαρακτηριστεί έγκλημα και όχι απλώς τραγωδία. Σύμφωνα με τον Ελληνικό Ποινικό Κώδικα, η εγκληματική αμέλεια, η παράβαση καθήκοντος και ο ενδεχόμενος δόλος είναι ποινικά αδικήματα. Οι πρώτες δικαστικές ενέργειες επικεντρώθηκαν στον σταθμάρχη και ανώτερα στελέχη του ΟΣΕ, με κατηγορίες για ανθρωποκτονία εξ αμελείας, ενώ η Ευρωπαϊκή Εισαγγελία (EPPO) άσκησε δίωξη σε 23 δημόσιους λειτουργούς για διαχειριστικές παραβάσεις στα έργα ασφαλείας.

Ωστόσο, η ευθύνη δεν μπορεί να περιοριστεί σε υπηρεσιακούς παράγοντες. Υπήρξαν αδιάψευστα στοιχεία που δείχνουν ότι οι κυβερνήσεις γνώριζαν για τους κινδύνους και δεν έλαβαν τα απαραίτητα μέτρα. Η αποτυχία εγκατάστασης σύγχρονων συστημάτων τηλεδιοίκησης και σηματοδότησης, παρά τη χρηματοδότηση της ΕΕ, εγείρει το ερώτημα αν υπήρξε απλή αμέλεια ή αποδοχή κινδύνου, κάτι που αγγίζει την έννοια του ενδεχόμενου δόλου. Αυτό ενισχύει την άποψη ότι το δυστύχημα δεν ήταν «κακιά στιγμή», αλλά αποτέλεσμα διαχρονικών κρατικών παραλείψεων που μπορεί να επιφέρουν ποινικές κυρώσεις.

Η κυβέρνηση Μητσοτάκη αντιμετώπισε σφοδρή κριτική τόσο για την ανεπάρκεια των μέτρων πρόληψης όσο και για τη διαχείριση της κρίσης μετά το δυστύχημα. Οι διαχρονικές καθυστερήσεις στην αναβάθμιση του σιδηροδρομικού δικτύου, σε συνδυασμό με τις καταγγελίες εργαζομένων για ελλείψεις ασφαλείας, καθιστούν την κρατική ευθύνη αναμφισβήτητη.

Η αρχική δήλωση του πρωθυπουργού, ότι το δυστύχημα ήταν «τραγικό ανθρώπινο λάθος», επιχείρησε να εστιάσει στην ατομική ευθύνη του σταθμάρχη. Οι διαδηλώσεις που ξέσπασαν σε όλη τη χώρα αντικατόπτρισαν μια ευρύτερη κοινωνική δυσαρέσκεια προς το πολιτικό σύστημα, με το κυρίαρχο σύνθημα «Δεν ήταν ατύχημα, ήταν έγκλημα» να συνοψίζει την οργή της κοινωνίας.

Παρά την παραίτηση του Υπουργού Μεταφορών Κώστα Καραμανλή, η κυβέρνηση δεν προώθησε ουσιαστική θεσμική διερεύνηση των πολιτικών ευθυνών. Η πλειοψηφία της στη Βουλή μπλόκαρε τη δημιουργία εξεταστικής επιτροπής για πρώην υπουργούς, ενώ απέρριψε το αίτημα της Ευρωπαϊκής Εισαγγελίας να εξετάσει ποινικές ευθύνες πολιτικών προσώπων. Αυτό υποδηλώνει μια συστημική αδυναμία του ελληνικού πολιτικού συστήματος να ελέγχει τα δικά του λάθη, κάτι που υπονομεύει την ίδια την Ελληνική Δημοκρατία ως αξιόπιστο σύστημα διακυβέρνησης.

Η λέξη «τραγωδία» ως εργαλείο συγκάλυψης

Ο τρόπος που περιγράφεται ένα γεγονός επηρεάζει την αντίληψη του κοινού για το ποιος φταίει και τι πρέπει να γίνει. Η χρήση της λέξης «τραγωδία» υποδηλώνει ένα μοιραίο, ανεξέλεγκτο συμβάν, χωρίς σαφείς υπευθύνους. Αντιθέτως, η λέξη «έγκλημα» προσδίδει έναν σαφή άξονα ευθύνης και απαιτεί απόδοση δικαιοσύνης.

Από την πρώτη στιγμή, οι κυβερνητικοί αξιωματούχοι προτίμησαν να μιλούν για τραγωδία, κάτι που χρησιμοποιείται συχνά ως στρατηγική αποφυγής πολιτικού κόστους. Αντίθετα, η κοινωνία – μέσα από διαδηλώσεις, συνθήματα και δημόσιο λόγο – υιοθέτησε τη λέξη έγκλημα, εκφράζοντας την πεποίθηση ότι το γεγονός προκλήθηκε από θεσμικές και πολιτικές παραλείψεις και όχι από τυχαίους παράγοντες.

Η συγκριτική ανάλυση με άλλες χώρες (Ιταλία, Ισπανία, Νότια Κορέα) δείχνει ότι όπου υπήρξε σαφής καταγραφή της ευθύνης, ακολούθησαν δικαστικές αποφάσεις και θεσμικές μεταρρυθμίσεις. Αντίθετα, όπου κυριάρχησε ο όρος «τραγωδία», η απόδοση ευθυνών ήταν περιορισμένη. Η γλωσσική διαχείριση του συμβάντος επηρεάζει την ιστορική μνήμη: αν τα Τέμπη καταγραφούν ως «τραγωδία», υπάρχει κίνδυνος να ξεχαστούν ως ένα ακόμα ατυχές συμβάν. Αν όμως καταγραφούν ως «έγκλημα», θα γίνουν σημείο αναφοράς για απαιτήσεις θεσμικών αλλαγών.

Το έγκλημα των Τεμπών ανέδειξε βαθιές αδυναμίες του ελληνικού κράτους όσον αφορά τη διαχείριση υποδομών, την απόδοση ευθυνών και την πολιτική κουλτούρα.

Πώς θα διασφαλιστεί ότι ένα τέτοιο γεγονός δεν θα επαναληφθεί:

1. Μεταρρύθμιση του πλαισίου περί ευθύνης υπουργών ώστε να μην απαιτείται η έγκριση της Βουλής για την άσκηση ποινικής δίωξης σε πολιτικά πρόσωπα.

2. Ενίσχυση της ανεξαρτησίας της Δικαιοσύνης, ώστε οι έρευνες να προχωρούν χωρίς πολιτικές παρεμβάσεις.

3. Θεσμοθέτηση ανεξάρτητης αρχής διερεύνησης ατυχημάτων, ώστε οι έρευνες να μην εξαρτώνται από κυβερνητικές επιτροπές.

4. Σαφής καταγραφή του γεγονότος ως έγκλημα στην ιστορική μνήμη, ώστε να αποτελέσει παράδειγμα προς αποφυγή και όχι μια ακόμα «τραγική στιγμή» χωρίς συνέπειες.

Η ελληνική κοινωνία απαιτεί δικαιοσύνη. Η ιστορία δείχνει ότι μόνο εκεί όπου αναγνωρίστηκε ξεκάθαρα η κρατική ευθύνη υπήρξαν ουσιαστικές αλλαγές.

Η αλήθεια είναι ξεκάθαρη: Δεν ήταν τραγωδία. Ήταν έγκλημα. Και τα εγκλήματα απαιτούν τιμωρία και αποτροπή.

*Ο Χάρης Τζωρτζάκης είναι ηθοποιός