Τα παλιά ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης καθρέφτης μιας πολυπολιτισμικής πόλης

Η Θεσσαλονίκη ανέκαθεν ήταν μια πολυπολιτισμική πόλη. Η ιδιαίτερη γεωγραφική της θέση, αλλά και το λιμάνι της, την μετέτρεψαν σε έναν κόμβο εμπορίου, πολιτισμικής ανταλλαγής και ταξιδιού.

Έμποροι, στρατιωτικοί, απλοί ταξιδιώτες και περιηγητές από όλη την Ευρώπη, τα Βαλκάνια, τη Μικρά Ασία έφταναν στη Θεσσαλονίκη ανά τους αιώνες.

Έτσι, η πόλη από νωρίς ανέπτυξε τις πρώτες μορφές ξενοδοχειακής φιλοξενίας που όπως είναι φυσικό έχει μεταλλαχθεί άρδην στο πέρασμα των αιώνων.

Η διπλωματική εργασία «Ιστορικά ξενοδοχεία Θεσσαλονίκης: από τα χάνια, στα καταλύματα ευρωπαϊκών προδιαγραφών» είναι μια ερευνητική διπλωματική εργασία που εκπονήθηκε στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων Μηχανικών του ΑΠΘ από την Τσιτουρίδου Κυριακή τον Ιούλιο του 2020 είναι ένα εξαιρετικό «εργαλείο» ως προς την κατανόηση της εξέλιξης των χώρων φιλοξενίας στην πόλη από τον 18ο αιώνα έως σήμερα.

Η μελέτη ξεκινά από τα χάνια της Οθωμανικής περιόδου, τα οποία εξυπηρετούσαν ταξιδιώτες, εμπόρους και κοινωνικές ανάγκες. Με την αστικοποίηση του 19ου αιώνα εμφανίζονται τα πρώτα ξενοδοχεία με πολυτελείς παροχές, ενώ η πυρκαγιά του 1917 σηματοδοτεί τη ριζική ανοικοδόμηση της πόλης και των καταλυμάτων της.

Κατά τη μεσοπολεμική περίοδο δημιουργούνται νέες μονάδες με ιδιαίτερη αρχιτεκτονική ταυτότητα, ενώ η μεταπολεμική περίοδος χαρακτηρίζεται από παρακμή και αποσπασματικές αναστηλώσεις.

Η εργασία εξετάζει την τυπολογία, την αρχιτεκτονική μορφή και τη χωροθέτηση των κτιρίων αυτών, ενώ παράλληλα αναλύει τη σημερινή τους χρήση και την πολιτιστική τους αξία.

 Τι συνέβαινε τους προηγούμενους αιώνες;

Μπορεί να μην ήταν σε οργανωμένη μορφή, αλλά η έννοια της φιλοξενίας προϋπήρχε στη Θεσσαλονίκη αιώνες πριν.

Στη Βυζαντινή και Βενετική Θεσσαλονίκη τα μοναστήρια και τα εκκλησιαστικά ιδρύματα λειτουργούσαν ως χώρος προσωρινής φιλοξενίας προσκυνητών, φτωχών και ταξιδιωτών. Ιδιωτικά πανδοχεία ή ταβέρνες στα λιμάνια και τις πύλες της πόλης παρείχαν απλή στέγη. Γενικότερα, η φιλοξενία είχε ένα είδους φιλανθρωπικού χαρακτήρα.

Μετά την κατάκτηση της πόλης από τους Οθωμανούς τα πρώτα χάνια/σεράϊ κάνουν την εμφάνισή τους, αλλά όχι μαζικά στον 15ο αιώνα. Η φιλοξενία ήταν κυρίως θρησκευτικά ή κοινοτικά οργανωμένη (μοναστήρια, εκκλησίες, φιλάνθρωποι ιδιώτες).

Τα χάνια αναπτύσσονται πιο έντονα από τον 16ο αιώνα και έπειτα.

«Πρόδρομοι των χανίων αποτελούν τα καραβάν σεράγια. Η λέξη «καραβάν σεράι» ή «καραβάν σαράι» σημαίνει μεγάλο και πολυτελή ξενώνα, κατάλυμα οδοιπόρων, μέγαρο, «ανάκτορο» των καραβανιών. Τα καραβάν σεράγια ήταν γνωστά στην Ανατολία από την εποχή των Σελτζούκων (1077-1308) και κυρίως από τη λεγόμενη «χρυσή εποχή» (1077-1243). Συνήθως προορίζονταν για να προσφέρουν νυκτερινό κατάλυμα, ασφάλεια και ησυχία στους οδοιπόρους. Ο χρόνος διαμονής σ’ αυτά ήταν περιορισμένος, συνήθως μια νύκτα» αναφέρει στην διπλωματική της εργασία η Τσιτουρίδου Κυριακή και προσθέτει:

«Στη Θεσσαλονίκη εντοπίζονται δύο καραβάν σεράγια, στις αρχές του 16ου αιώνα, κτισμένα από τον Koca ή Maktul Μουσταφά πασά, Μπεηλέρμπεη της Ρούμελης (1498-1505) και αργότερα μεγάλο Βεζίρη του σουλτάνου Βαγιαζίτ Β’. Πρόκειται για το «Μεγάλο καραβάν σεράι», στη συμβολή της Εγνατίας με Βενιζέλου, και το «Μικρό καραβάν σεράι», για την τοποθεσία του οποίου δεν έχουν διασωθεί στοιχεία».

Σχετικά με τα χάνια η εργασία σημειώνει:

«Ο όρος «χαν» είναι περσικής προέλευσης και σημαίνει ξενώνα, ξενοδοχείο. Το χάνι με την έννοια που το γνωρίζουμε σήμερα, ως σταθμός κατά τη διαδρομή, καθιερώθηκε γύρω στα 1550 από τον Ιμπραήμ, βεζίρη του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπούς (1520-1566). Πρόκειται για κτίσμα μικρότερο από το καραβάν σεράι.

Ο χρόνος διαμονής των ταξιδιωτών σ’ αυτό ήταν μεγαλύτερος, καθώς το χάνι χρησίμευε επιπλέον και σαν τόπος εμπορικών συναλλαγών και ανταλλαγής ιδεών.

Γενικά τα χάνια ήταν κτίρια πολλαπλών χρήσεων, με καθαρά κερδοσκοπικό χαρακτήρα, καθώς λειτουργούσαν ως χώροι φιλοξενίας για τους ταξιδιώτες, ως στάβλοι και αποθήκες για τα ζώα, ενώ φιλοξενούσαν και εμπορικές δραστηριότητες Τα περισσότερα χάνια της Θεσσαλονίκης κτίζονταν κατά μήκος των εμπορικότερων δρόμων της πόλης, την Εγνατία και Βενιζέλου, αλλά και σε κεντρικά σημεία της πόλης, όπως η πύλη του Βαρδάρη και της Καλαμαριάς (σημερινή πλατεία Σιντριβανιού). Επιπλέον, χάνια εντοπίζονταν στην περιοχή του λιμανιού, στον Σιδηροδρομικό Σταθμό και σε άλλα σημεία».

Τα πιο γνωστά χάνια της Θεσσαλονίκης, όπως καταγράφονται στην εργασία

Η νέα εποχή

Από τα τέλη του 18ου αιώνα, τα χάνια άρχισαν να μετατρέπονται ή να εγκαταλείπονται λόγω της εμφάνισης σύγχρονων ξενοδοχείων.

Τα πρώτα ξενοδοχεία στην πόλη εμφανίζονται στα τέλη του 19ου αιώνα (κυρίως 1870–1917).

Παρέχουν υψηλής ποιότητας υπηρεσίες για την εποχή: διαμονή, φαγητό, διασκέδαση. Συνδυάζουν ευρωπαϊκά πρότυπα πολυτέλειας με τοπική αρχιτεκτονική.

Τα ξενοδοχεία συγκεντρώνονται στο εμπορικό κέντρο της πόλης, πλησίον σε λιμάνια, σιδηροδρομικούς σταθμούς και κεντρικές οδικές αρτηρίες και σε περιοχές με επαρκή υποδομή και διεθνές ενδιαφέρον.

Διαθέτουν πολλαπλούς ορόφους, δωμάτια διατεταγμένα γύρω από κεντρικούς διαδρόμους, όψεις με εκλεκτικιστικά και νεοκλασικά στοιχεία.

Στην εργασία καταγράφονται σημαντικά ξενοδοχεία της εποχής, όπως: Hotel Angleterre, Hotel Olympus Palace, Hotel Splendid, τα περισσότερα καταστράφηκαν στην πυρκαγιά του 1917.

Σημαντικά παραδείγματα μπορεί να εντοπίσει κανείς σε παλαιές καρτ-ποστάλ και φωτογραφίες της Belle Époque Θεσσαλονίκης, λίγο πριν τη μεγάλη πυρκαγιά του 1917.

Η ιστορία των ξενοδοχείων στη Θεσσαλονίκη τον 18ο και 19ο αιώνα αντικατοπτρίζει τη βαθιά της πολυπολιτισμική φύση και τη διαρκή της εξέλιξη μέσα σε ένα ταραχώδες ιστορικό πλαίσιο.

Από τα καραβάν σεράι μέχρι τα ξενοδοχεία του δυτικού τύπου, η πόλη αποτέλεσε ένα ζωντανό σταυροδρόμι πολιτισμών, όπου η φιλοξενία δεν ήταν μόνο ανάγκη, αλλά και μορφή πολιτισμικής έκφρασης.

Δημόσιοι χώροι συνάντησης, κέντρα εμπορικών και πολιτικών συναθροίσεων, χώροι πολιτιστικής ζωής

Η μεγάλη πυρκαγιά του 1917 αποτελεί σημείο καμπής για τη Θεσσαλονίκη και αυτό δε θα μπορούσε να αφήσει ανεπηρέαστο και το ξενοδοχειακό κλάδο.

Πολλά ξενοδοχεία άλλωστε γίνονται στάχτη με την πόλη πλέον να αποκτά ευρωπαϊκό αέρα με τη σφραγίδα του Ερνέστ Εμπράρ.

Στο μεταξύ, η άφιξη προσφύγων εξαιτίας της Μικρασιατικής Καταστροφής, μεγαλώνει ακόμη περισσότερο τις ανάγκες για τη δημιουργία χώρων διαμονής.

Με συμμετρικές όψεις, γείσα, φουρούσια, μπαλκόνια, ανελκυστήρες, κεντρική θέρμανση και επηρεασμένα από το μοντέρνο κίνημα, την Αρ ντεκό και τον εκλεκτικισμό, τα ξενοδοχεία του μεσοπολέμου, που πολλά από αυτά διατηρούνται έως και σήμερα, γίνονται κομμάτι της Θεσσαλονίκης.

Νέα ξενοδοχεία χτίζονται κατά μήκος της οδού Εγνατίας, Τσιμισκή και Βενιζέλου, αλλά και στις ανατολικές συνοικίες της πόλης.

Μετά τον πόλεμο

«Μέχρι και το 1950 κανένα νέο ξενοδοχείο δεν χτίστηκε στη Θεσσαλονίκη. Στην πόλη λειτουργούσαν όσα μεσοπολεμικά είχαν διατηρηθεί.

Πολλά από αυτά είχαν υποστεί ζημιές κατά την διάρκεια της επιταγής τους από τα γερμανικά στρατεύματα στην κατοχή, όπως το «Αστόρια», το «Βιέννη» και το «Ριτζ». Το 1952 η Θεσσαλονίκη διέθετε 81 ξενοδοχεία, από τα οποία τα τρία στην Α’ κατηγορία, 12 στη Β’ κατηγορία, 39 στη Γ’ ,51 στη Δ’ , 64 στην Ε’ και 13 στην ΣΤ’. Κανένα ξενοδοχείο δεν υπήρχε στην ΑΑ κατηγορία.

Επιπλέον, σε αυτά τα 81 ξενοδοχεία υπήρχαν 45 δωμάτια με λουτρό και 1892 χωρίς, αναλογία περίπου 1: 40, ενώ αντίστοιχα για την Αθήνα η αναλογία ήταν 1: 9, για την Κηφισιά 1: 2 και για τη Ρόδο 1:3. Όλα τα παραπάνω τεκμηριώνουν την ανεπάρκεια παροχής σύγχρονων και ανταγωνιστικών ανέσεων των ξενοδοχείων στη Θεσσαλονίκη» αναφέρει στην διπλωματική της η Τσιτουρίδου Κυριακή και προσθέτει:

«Αυτή τη δεκαετία, τα νεοαναγερθέντα ξενοδοχεία της πόλης είναι ελάχιστα. Χαρακτηριστικά, αναφέρονται το «Άριστον» (Δ.Βαεβέρης, 1950), «Αιγαίον» (Δ. Δημητριάδης, 1954) και «Ολύμπικ» (Ρ. Κούτσουρης, 1958), με αρχιτεκτονικές επιρροές από τα σύγχρονα αθηναϊκά ξενοδοχεία. Ένα ακόμα καινούργιο ξενοδοχείο είναι το «Βίλλα Ριτζ», στο Πανόραμα, που αποτελεί ξεχωριστή περίπτωση, καθώς σχεδιάστηκε σε υφιστάμενο κτίριο του 1922, που λειτουργούσε ως εξοχική κατοικία».

«Το 1957, το κράτος αντιλαμβάνεται την αδυναμία τουριστικής αξιοποίησης της Βορείου Ελλάδας και, έχοντας υπόψιν την έλλειψη πολυτελών ξενοδοχειακών υποδομών για επισκέπτες υψηλών εισοδημάτων στη Θεσσαλονίκη, αποφασίζει να αναγείρει ένα νέο ξενοδοχείο, τύπου Χίλτον.

Μετά από πολλές συσκέψεις των αρμόδιων μελών, αποφασίστηκε τελικά πως η καταλληλότερη θέση για αυτό το ξενοδοχείο είναι μια οικοδομική έκταση 10.000 τ.μ. επί της νέας παραλίας της πόλης. Πρόκειται για το γνωστό ξενοδοχείο «Μακεδονία Παλάς» που λειτουργεί ως σήμερα. Ο οργανισμός που αναλαμβάνει την ανέγερση του κτιρίου είναι το Ταμείον Ασφαλίσεως Εργαζομένων ΟΤΕ (ΤΑΕ-ΟΤΕ). Τη μελέτη του οκταώροφου κτιρίου αναλαμβάνει το τεχνικό γραφείο του Κωνσταντίνου Δοξιάδη και, παρά τις αντιδράσεις μελών του Δήμου Θεσσαλονίκης και Βουλευτών για τη χωροθέτηση του συγκεκριμένου ξενοδοχείου, το έργο ολοκληρώνεται και εγκαινιάζεται στις 26/10/1971

[…]

Ένα ακόμα ξενοδοχείο πολυτελείας που ανεγείρεται από τον ΕΟΤ στη Θεσσαλονίκη αποτελεί το «Ηλέκτρα Παλάς» ,στη συμβολή της πλατείας Αριστοτέλους με την οδό Μητροπόλεως. Πρόκειται για οικόπεδο αγορασμένο από την ισραηλίτικη κοινότητα. Ο αρχιτέκτονας που αναλαμβάνει το σχεδιασμό είναι ο Β.Φώκος και το έργο ολοκληρώνεται το 1972.

[…]

Το τρίτο κατά σειρά ξενοδοχείο του Εθνικού Οργανισμού Τουρισμού είναι το «Σίτυ», στην οδό Μητροπόλεως. Πρόκειται για κτίριο στην οδό Κομνηνών που ολοκληρώνεται το 1972, ενώ η αρχική του άδεια είχε εκδοθεί δέκα χρόνια νωρίτερα από τους Γ.Βαγιανός και Α.Μηνιάτης».

Τη δεκαετία 1960-1970

«Πιο συγκεκριμένα, στην οδό Μοναστηρίου χτίζονται πέντε νέα ξενοδοχεία. Αυτά είναι το «Καψής»(Μοναστηρίου 16), «Κάπιτολ»(σημ. «Holiday Inn», Μοναστηρίου 8), «Βεργίνα»(Μοναστηρίου 19), «Ροτόντα»(Μοναστηρίου 97) και «Ρεξ»( Μοναστηρίου 39), που αποτελεί προσθήκη παλαιότερου κτίσματος. Στην πλατεία Διοικητηρίου ανεγείρονται τρία ξενοδοχεία, το «Εσπέρια»(Ολύμπου 58), «Ολύμπια»(Ολύμπου 65) και «Παρκ» (Ίωνος Δραγούμη 81), ενώ σε κοντινή απόσταση βρίσκεται και το ξενοδοχείο «Πέλλα»(Ίωνος Δραγούμη 63). 

Φυσικά, από τη λίστα των νεόδμητων ξενοδοχείων δεν θα μπορούσαν να λείπουν αυτά που χωροθετούνται στην οδό Εγνατία, που αποτελεί και αυτή την περίοδο τον κεντρικό άξονα της πόλης.

Τα ξενοδοχεία αυτά είναι τα παρακάτω: «Ελ Γκρέκο» (Εγνατίας 23), «Δέλτα»(Εγνατίας 13), «Αιγαίον» (Εγνατίας 19) , «Ολύμπικ» (Εγνατίας 25), «Ήλιος» (Εγνατίας 27) και «Μαντρίνο» (Εγνατίας και Αντιγονιδών 2). Πολύ κοντά σε αυτά βρίσκεται και το «Εγνατία» (Λέοντος Σοφού 13).

Νέα κτίρια ξενοδοχείων ανεγείρονται και στα ανατολικά του ιστορικού κέντρου. Στην οδό Βασιλίσσης Όλγας χτίζονται δύο ξενοδοχεία, το «Μετροπόλιταν» (Βασιλίσσης Όλγας 65) και «Βασίλισσα Όλγα» ( Βασιλίσσης Όλγας 44), ενώ σε κοντινή απόσταση από τη ΔΕΘ χτίζεται το «ABC» (Αγγελάκη 41 και Εθνικής Αμύνης). Άλλα ξενοδοχεία αυτής της περιόδου είναι τα «Βικτώρια» (Λαγκαδά 13), «Άνεσις» (26ης Οκτωβρίου 20), «Τελειώνη» (Αγίου Δημητρίου 16), «Αμαλία» (Ερμού 33 και Κομνηνών) και «Άριστον»(Καραολή και Δημητρίου Των Κυπρίων 5).

Έντονη οικοδομική δραστηριότητα ξενοδοχειακών μονάδων, αυτές τις δεκαετίες, παρατηρείται και εκτός ορίων του ιστορικού κέντρου της Θεσσαλονίκης. Στην περιοχή του Πανοράματος, χτίζονται το «Νεφέλη» και «Πανόραμα», ενώ στο Σέιχ Σου το φημισμένο «Φιλίππειον». Στην Αγία Τριάδα ξεκινούν τη λειτουργία τους τα «Γαλαξίας» και «Sun Beach», και στη Μίκρα το μοτέλ «Χάρις».

Άλλες παραλιακές περιοχές με νεόχτιστα ξενοδοχεία είναι η Περαία, με το «Λένα» και το «Αίγλη» και η Αρετσού, με το «Ωκεάνις». Αυτές οι περιοχές εξυπηρετούσαν περισσότερο τον εσωτερικό τουρισμό, για παραθέριση και αναψυχή των κατοίκων της πόλης, και λιγότερο για τουρίστες από άλλες περιοχές.

Σε ό,τι αφορά το ιδιοκτησιακό καθεστώς αυτής της περιόδου, υπάρχουν σημαντικές διαφορές με αυτό που ίσχυε στα μεσοπολεμικά ξενοδοχεία. Πλέον, οι ιδιοκτήτες των κτιρίων είναι, κατά κύριο λόγο, και οι επιχειρηματίες των ξενοδοχείων».

Ο σεισμός, η στασιμότητα έως τις αρχές του 21ου αιώνα και η εικόνα στο σήμερα

«Ο σεισμός του 1978 αποτέλεσε ένα κομβικό ιστορικό γεγονός, που επηρέασε την πολεοδομική οργάνωση της Θεσσαλονίκης, καθώς ήταν η αφορμή για την κατεδάφιση πολλών σημαντικών κτιρίων της πόλης, ανάμεσά τους και ιστορικά ξενοδοχεία. Σε αυτά περιλαμβάνονται το κοσμοπολίτικο «Μεντιτερρανέ», με 70 χρόνια παρουσίας στην πόλη, το «Ματζέστικ», το πανδοχείο «Πατέρα», το «Χαλκιδική», το «Νέα Υόρκη» και το «Αίγλη», στην Εγνατία.

Επιπλέον, αυτή την περίοδο, σταματούν τη λειτουργία τους αρκετά μεσοπολεμικά ξενοδοχεία, όπως το «Αίγυπτος», «Θεσσαλικόν», «Κολόμβου», ενώ άλλα αλλάζουν χρήση: Βαλκανική Ευρώπη, Αστόρια, Μεγάλη Βρεττανία, Κοσμοπολίτ.

Ανάμεσά τους και τα μεταπολεμικά «Άριστον», «Δέλτα» και «Εγνατία».

Πρόκειται για μία περίοδο κατά την οποία η Θεσσαλονίκη θεωρήθηκε «τουριστικά κορεσμένη» και αυτό επιβεβαιώνεται και από το γεγονός πως δεν δόθηκε άδεια για κανένα καινούργιο ξενοδοχείο, μέχρι και το 1997. Οι μοναδικές ενέργειες που πραγματοποιήθηκαν, ήταν ορισμένες ανακαινίσεις στα υφιστάμενα κτίρια.

[…]

Τα ξενοδοχεία αυτής της περιόδου θα μπορούσαν να ταξινομηθούν σε τρεις βασικές κατηγορίες. Στα νέα κτίρια ξενοδοχείων, στα μεσοπολεμικά και μεταπολεμικά κτίρια που αποκαθίστανται ή ανακαινίζονται και ,τέλος, στα ξενοδοχεία που τοποθετούνται σε υφιστάμενα κελύφη ιστορικών, διατηρητέων κτιρίων».

Γενικότερα, η Θεσσαλονίκη αρχίζει να επενδύει ξενοδοχειακά στην αισθητική εμπειρία, τη βιωσιμότητα, τη θεματικότητα, προσελκύοντας επισκέπτες όχι μόνο για ταξιδιωτικούς λόγους, αλλά και για επαγγελματικούς λόγους στα πλαίσια του συνεδριακού τουρισμού, αλλά και των ψηφιακών νομάδων.

Βιβλιογραφία

Κολώνας Β., (2015), Εκατό χρόνια φιλοξενίας, τα ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης (1914-1014), Θεσσαλονίκη, University Studio Press,

Γρηγορίου Αλέξανδρος. Χ , 2003, Χάνια, πανδοχεία, ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης 1875-1917, Θεσσαλονίκη, University Studio Press

Τα Νεώτερα Μνημεία της Θεσσαλονίκης, 4η Εφορεία Νεοτέρων Μνημείων, Θεσσαλονίκη 1985 Κολώνας, Β. (2012). Θεσσαλονίκη 1912-2012: Η Αρχιτεκτονική μιας Εκατονταετίας. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.

Αρθρογραφία

Χεκίμογλου Ε. Α., Στεφανίδου Α., Κολώνας Β. Μέγας Γ., Ρούπα Ε., Γκροσδάνης Ν., Πλαστήρας Κ., Καμπούρη Ε., 2001, Παλιά ξενοδοχεία της Θεσσαλονίκης, 7 ημέρες-Η Καθημερινή, σελ, 2-13