«Έγκλημα στον σταθμό Βενιζέλου!»: Αλήθειες για τον επίμονο αγώνα προστασίας της πολιτισμικής παρακαταθήκης της Θεσσαλονίκης

Λίγα χρόνια πριν, όταν η Εγνατία ήταν ακόμα καλυμμένη από λαμαρίνες και τα μαγαζιά γύρω είχαν κατεβάσει ρολά, κίτρινα πανό, που κρέμονταν στα μπαλκόνια πολυκατοικιών, κατήγγειλαν το «Έγκλημα στο σταθμό Βενιζέλου»·

Μια φράση η οποία συμπύκνωνε το αίσθημα ενός «πολιτιστικού εγκλήματος» που συντελούνταν στην «πόλη κάτω από την πόλη» και τον επίμονο αγώνα των πολιτών για τη διασφάλιση της ιστορικής μνήμης και της πολιτιστικής κληρονομιάς της Θεσσαλονίκης.

Ήδη από το 2007, κάτω από τη μεταλλική περίφραξη στον υπό κατασκευή σταθμό Βενιζέλου του μετρό, ξεκίνησαν να ανακαλύπτονται αρχαιότητες, φτάνοντας το 2012, στη συγκλονιστική αποκάλυψη της διασταύρωσης των ρωμαϊκών οδών Decumanus Maximus (μετέπειτα Μέση οδός, σημερινή Εγνατία οδός) και Cardo.

Οι ανασκαφές έφεραν στο φως έναν εκτεταμένο αρχαιολογικό πλούτο που μαρτυρούσε τη μακραίωνη ιστορία της πόλης. Μεταξύ άλλων, βρέθηκαν περισσότεροι από 5.000 τάφοι, μοναδικά μνημειακά κτιριακά συγκροτήματα με ψηφιδωτά δάπεδα, μαρμάρινες και γύψινες διακοσμήσεις, ίχνη και υπολείμματα από εργαστήρια και καταστήματα, ένα τετράπυλο, ίχνη κιονοστοιχίας και μαρμάρινες κατασκευές.

Το 2019, και ενώ ο σταθμός Βενιζέλου κατασκευάζονταν με μια τεχνική λύση, η οποία προέβλεπε την αμετακίνητη παραμονή του μοναδικού αυτού αρχαιολογικού συμπλέγματος, ο πρωθυπουργός Κυριάκος Μητσοτάκης, εξήγγειλε από το βήμα της ΔΕΘ το ξήλωμά του, από την αυθεντική του θέση.

Προηγουμένως, η τεχνική λύση που περιλάμβανε την ακέραιη διατήρηση του μείζονος σημασίας μνημειακού συνόλου από τη Ρωμαϊκή και Βυζαντινή Θεσσαλονίκη, είχε αρχίσει να εφαρμόζεται κατά τα έτη 2016-2019. Απόρροια της κυβερνητικής εξαγγελίας ήταν να διακοπή σε προχωρημένο στάδιο, με φτηνές και αντιεπιστημονικές δικαιολογίες, προκειμένου να επανέλθει η προ του 2015 απόφαση που όριζε τον τεμαχισμό και τη σκηνική επανατοποθέτηση των κατατετμημένων αρχαιοτήτων.

Η απόφαση αυτή, εκτός από την καταστροφή του μοναδικού πολεοδομικού συνόλου της Αρχαιότητας, είχε δύο ακόμη ολέθριες συνέπειες. Καθυστέρησε για άλλα τέσσερα χρόνια το πολύπαθο έργο του Μετρό, το οποίο σύμφωνα με το αρχικό χρονοδιάγραμμα ήταν να παραδοθεί το 2020. Επίσης, κόστισε 500 εκατομμύρια ευρώ δημόσιου χρήματος μέχρι σήμερα, επιπλέον από τον αρχικό προϋπολογισμό, που δόθηκαν σαν αποζημιώσεις στους εργολάβους εξαιτίας της καθυστέρησης που προκάλεσαν οι παλινδρομικές κυβερνητικές επιλογές.

Πολίτες και αρχαιολόγοι κινητοποιήθηκαν απευθείας ζητώντας «και μετρό και αρχαία», τονίζοντας πως ο τεμαχισμός των αρχαιοτήτων επρόκειτο να αμαυρώσει τη πολιτιστική παρακαταθήκη της πόλης.

Η Κίνηση Πολιτών Θεσσαλονίκης για την Προστασία της Πολιτιστικής Κληρονομιάς δημιουργήθηκε άμεσα, επιδιώκοντας με κάθε νόμιμο τρόπο να αποτρέψει  τον τεμαχισμό των αρχαιοτήτων που ανασκάφηκαν κατά τις εργασίες του Μετρό.

Η ελληνική και διεθνής επιστημονική κοινότητα, πολιτικά κόμματα, δημοτικές παρατάξεις του Δήμου Θεσσαλονίκης, δημοτικά συμβούλια της ευρύτερης περιφέρειας, και κυρίως η μεγάλη πλειοψηφία των πολιτών της πόλης, επικοινώνησαν με έντονο και επαρκώς επιστημονικά τεκμηριωμένο τρόπο την αντίθεσή τους στις μεθοδεύσεις της κυβέρνησης, αναδεικνύοντας τις πολιτισμικές και οικονομικές συνέπειες αυτής της επιλογής.

Αυτός ο αγώνας αποτυπώνεται με ακρίβεια στο συλλογικό τόμο που επιμελήθηκαν ο Καθηγητής και πρώην Πρύτανης του ΑΠΘ, Γιάννης Μυλόπουλος και η Αρχαιολόγος, Θεατρολόγος, επ. Γ.Δ. Αρχαιοτήτων & Πολιτιστικής Κληρονομιάς, Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, με τίτλο «Έγκλημα στον σταθμό Βενιζέλου!».

Στο συλλογικό αυτό βιβλίο πολλοί ειδικοί, αρχαιολόγοι, πολιτικοί μηχανικοί, αρχιτέκτονες μηχανικοί, νομικοί, ξεναγοί, δημοσιογράφοι, ποιητές, ηθοποιοί, που έχουν υποστηριχτεί από επιστημονικούς, κοινωνικούς και καλλιτεχνικούς φορείς από όλη την υφήλιο, καταθέτουν ως μία ελάχιστη για τις μελλοντικές γενιές επιστημονική, ηθική και κοινωνική οφειλή την επιστημονική γνώση και τη βιωματική εμπειρία τους για την αναγκαιότητα της παραμονής «κατά χώραν» (in situ) του σπάνιου μνημειακού συνόλου που ήρθε στο φως στον Σταθμό Βενιζέλου.

Παραθέτουν ακόμη τα τεκμήρια για την εφικτότητα της τεχνικής λύσης που επέτρεπε να παραμείνουν οι αρχαιότητες αυθεντικές, ακέραιες και αμετακίνητες στη θέση όπου αποκαλύφθηκαν.

«Οι κινητοποιήσεις μας δίδαξαν το “όλοι μαζί” στη Θεσσαλονίκη, σε μια από τις σπάνιες φορές. Διότι, ήμασταν μαζί άνθρωποι από διαφορετικές πολιτικές διαδρομές, διαφορετικές ιστορίες, που μας ένωσε κάτι, όμως. Η ψυχή μας είναι η ιστορία και ο πολιτισμός μας. Και η απόδειξη της ιστορίας και του πολιτισμού μας είναι τα μνημεία. Αυτό το οποίο συνέβη, που είχαμε το αυθεντικό μνημείο και το καταστρέψαμε, προκειμένου να κάνουμε μια αναπαράσταση στο Σταθμό Βενιζέλου δεν έχει καμία σχέση με την ιστορία και τον πλούτο του πολιτισμού της Θεσσαλονίκης», αναφέρει ο κ.Μυλόπουλος.

Σχετικά με το κυβερνητικό αφήγημα που εναποθέτει την ευθύνη της καθυστέρησης του έργου στις κινητοποιήσεις των πολιτών για το σταθμό Βενιζέλου, ο κ.Μυλόπουλος, ο οποίος υπήρξε υπεύθυνος στην Αττικό Μετρό ως Πρόεδρος της Εταιρείας και υπεύθυνος και για το έργο της Θεσσαλονίκης, από το 2016 έως το 2019, τονίζει: «Αυτό λέγεται για να καλύψει τις ευθύνες της καθυστέρησης που έχει η σημερινή κυβέρνηση. Γιατί, πήρε ένα έργο τον Σεπτέμβριο του 2019, το οποίο είχε πληρωθεί κατά 75%. Εμείς βρήκαμε το 2016 το έργο στο 30% και το φέραμε στο 75% τον Σεπτέμβριο του 2019 και το έργο έπρεπε να τελειώσει στο τέλος του 2020, σύμφωνα με το χρονοδιάγραμμα που είχαμε υπογράψει τότε με τον ανάδοχο.

Υπήρξε έτσι, μια τετραετή καθυστέρηση η οποία βαραίνει αποκλειστικά την κυβέρνηση Μητσοτάκη. Και δεν είναι μόνο αυτό. Είναι ότι το κόστος αυτής της καθυστέρησης σε δημόσιο χρήμα ήταν μέχρι τώρα τουλάχιστον 500 εκατομμύρια ευρώ. Το γεγονός ότι πλήρωσε το δημόσιο τον εργολάβο, είναι η καλύτερη απόδειξη ότι ευθύνεται το δημόσιο για την καθυστέρηση αυτή.

Άρα λοιπόν, και τα περί μουσαμάδων και τα περί καθυστερήσεων του έργου εξαιτίας των αρχαιολογικών ανασκαφών και των αντιδράσεων που υπήρξαν τότε, είναι ένα μεγάλο ψέμα που θέλει να καλύψει τις βαριές ευθύνες της κυβέρνησης. Αυτή είναι η αλήθεια. Και αυτή η αλήθεια αποκαλύπτεται στο βιβλίο. Με στοιχεία, με τεκμηρίωση, με αποδείξεις».

Ο ίδιος επισημαίνει πως το μεγαλύτερο μέρος των αρχαιοτήτων βρίσκονται στις αποθήκες του Καλοχωρίου, ενώ ένα μέρος έχει επιστρέψει στον σταθμό και ένα άλλο καταστράφηκε. «Μιλάμε για χτίσματα δεκαοχτώ αιώνων. Όλο αυτό το χαλάσανε, το ακυρώσανε, προκειμένου να περάσουν τη λύση που ήθελε την απόσπαση των αρχαιοτήτων της Βενιζέλου».

«Προσωπικά, ως υπεύθυνος για το έργο της Θεσσαλονίκης, έδωσα ένα πολύ μεγάλο μέρος της ενέργειας και των δυνάμεών μου, προκειμένου να μπει το έργο σε μια τροχιά, γιατί το βρήκαμε σταματημένο το 2016. Αυτό το δεύτερο κομμάτι, δυστυχώς, η Θεσσαλονίκη το έχασε. Γιατί αυτό το έργο θα ήταν και ένα σταθμός-κόσμημα, μοναδικός στον κόσμο, ο οποίος θα αναδείκνυε την ιστορία και τον πολιτισμό της πόλης. Εμένα προσωπικά, που δούλεψα για αυτό, μου χάρισε μια μεγάλη απογοήτευση. Αλλά νομίζω, ότι την ίδια απογοήτευση συμμερίζονται και οι Θεσσαλονικείς, γιατί ξέρουν ότι είχαν ένα θησαυρό και τους τον πήραν, τους τον κατέστρεψαν», καταλήγει ο κ.Μυλόπουλος.

Η Τζένη Βελένη υπογραμμίζει για το έργο:

«Το συλλογικό βιβλίο “Έγκλημα στον Σταθμό Βενιζέλου” προέκυψε από την επιτακτική ανάγκη να υπάρξουν συγκεντρωμένα, και στη διάθεση της επιστημονικής κοινότητας και της κοινωνίας, όλα τα επιστημονικά δεδομένα που αποδεικνύουν ότι η παραμονή των αρχαιοτήτων του Σταθμού Βενιζέλου “κατά χώραν” ή in situ, όπως λέμε εμείς οι αρχαιολόγοι, δηλαδή αμετακίνητα, αδιατάρακτα και αλώβητα στη θέση τους, ήταν εφικτή. Άλλωστε, ήταν μια λύση που η εφαρμογή της είχε ήδη ξεκινήσει κατά την τριετία 2016-2019, επί προεδρίας στην Αττικό Μετρό ΑΕ του Γιάννη Μυλόπουλου και της δικής μου εποπτείας των ανασκαφών ως διευθύντριας στην Εφορεία Πόλης Θεσσαλονίκης.

Ήταν, δηλαδή, η παραμονή ”κατά χώραν”, αυτού του σπουδαίου αρχιτεκτονικού συνόλου των 2 περίπου στρεμμάτων, εν εξελίξει και σε προχωρημένο στάδιο όταν αιφνιδιαστικά ο πρωθυπουργός Κ. Μητσοτάκης, με την αλλαγή της κυβέρνησης τον Ιούλιο του 2019, και καταπατώντας κάθε θεσμικό πλαίσιο αρμόδιο για την τύχη των αρχαίων, πριν δηλαδή το εγκρίνει οτιδήποτε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο, ανήγγειλε το σταμάτημα της εφαρμογής της λύσης “κατά χώραν” και την επάνοδο στην προηγούμενη απόφαση του 2013 που ήθελε τις αρχαιότητες να “ξηλωθούν” και να μεταφερθούν αρχικά στο στρατόπεδο του Παύλου Μελά.

Στην απόφαση εκείνη που ήθελε να μεταφερθούν οι αποξηλωμένες αρχαιότητες σε έναν άλλο Δήμο προκάλεσε άμεσα, το 2013, την μήνιν του τότε Δημάρχου Γιάννη Μπουτάρη, οποίος πήρε δυναμικά θέση υπέρ της παραμονής των αρχαιοτήτων στη θέση τους οραματιζόμενος μία “αρχαιολογική plazza”, κατά το πρότυπο πολλών ευρωπαϊκών πλατειών. Τον μοναδικό αυτόν Δήμαρχο (για τα ελληνικά δεδομένα) πλαισίωσε μια πολύ συγκροτημένη και δυναμική Κίνηση Πολιτων για την Πολιτιστική Κληρονομιά της Θεσσαλονίκης, τα μέλη της οποίας ξεκίνησαν έναν συντονισμένο αγώνα στο πλευρό των  Ελλήνων αρχαιολόγων που εφάρμοζαν την εφικτή λύση παραμονής κατά χώραν του αρχιτεκτονικού συνόλου, αλλά και της παγκόσμιας επιστημονικής κοινότητας των βυζαντινολόγων και των φορέων της (όπως η Europa Nostra και η Ελληνική Εταιρεία) που έστελναν εκκλήσεις και ψηφίσματα για την παραμονή των αρχαιοτήτων αμετακίνητων στη θέση τους. Στο πλευρό τους δημοσιογράφοι τριών Μέσων: της Παράλλαξης, του Κόκκινου FM και της Εφημερίδας των Συντακτών.

Τι ήταν αυτό το σύνολο; Ένα αυθεντικό τμήμα της αρχαίας Θεσσαλονίκης από τον 4ο αι. μ.Χ. μέχρι και τον 9ο αι. μ.Χ. που περιλάμβανε τον κεντρικό μαρμαροστρωμένο δρόμο (τον decumanus maximus, κατά την ρωμαϊκή του ονομασία) 6,5 μέτρα κάτω από τη σύγχρονη οδό Εγνατία, με τις μικρές πλατείες, τις στοές, τα εμπορικά μαγαζιά και τα εργαστήριά τους, που τον πλαισίωναν και τη διασταύρωση αυτού του κεντρικού δρόμου με τον κάθετο δρόμο που κατέβαινε ως το θαλάσσιο μέτωπο (τον cardo, όπως λεγόταν στα ρωμαϊκά χρόνια), 6,5 κάτω από τη σημερινή Βενιζέλου. Αυτό το σταυροδρόμι σηματοδοτούνταν από ένα μνημειώδες Τετράπυλο αντίστοιχο με αυτό της Αψίδας του Γαλέριου, της γνωστής Καμάρας. Το εξαιρετικά ενδιαφέρον στο αυθεντικό αυτό σύνολο ήταν ότι διαπιστώθηκαν σε αυτό χρήσεις αντίστοιχες με τις σημερινές δηλαδή εμπορικά καταστήματα και εργαστήρια κατασκευής κοσμημάτων και χάλκινων ειδών, εξού και η ονομασία της Παναγίας Χαλκέων στην ίδια γειτονιά, η οποία διατήρησε τις ίδιες εμπορικές χρήσεις μέχρι τις μέρες μας.

Στο συλλογικό, λοιπόν, αυτό βιβλίο 23 ειδικοί, αρχαιολόγοι, πολιτικοί μηχανικοί, αρχιτέκτονες μηχανικοί, νομικοί, ξεναγοί, δημοσιογράφοι, ποιητές, ηθοποιοί, που έχουν υποστηριχτεί από επιστημονικούς, κοινωνικούς και καλλιτεχνικούς φορείς από όλη την υφήλιο, όπως φαίνεται στο παράρτημα των εκκλήσεων και των ψηφισμάτων που περιλαμβάνεται στο βιβλίο, καταθέτουν ως μία ελάχιστη για τις μελλοντικές γενιές επιστημονική, ηθική και κοινωνική οφειλή την επιστημονική γνώση και τη βιωματική εμπειρία τους για την αναγκαιότητα της παραμονής “κατά χώραν” (in situ) του σπάνιου μνημειακού συνόλου που αποκαλύφτηκε στον Σταθμό Βενιζέλου. Στο βιβλίο αυτό παρατίθενται τα τεκμήρια για την εφικτότητα της τεχνικής λύσης που επέτρεπε να παραμείνουν οι αρχαιότητες αυθεντικές, ακέραιες και αμετακίνητες στη θέση όπου αποκαλύφθηκαν.

Η αναιτιολόγητη επιλογή αλλαγής της “κατά χώραν” λύσης, που αποδεδειγμένα ήταν εφικτή, εκτός από την καταστροφή του μοναδικού πολεοδομικού συνόλου της Αρχαιότητας, είχε δύο ακόμη ολέθριες συνέπειες. Κόστισε άλλα τέσσερα χρόνια αδικαιολόγητης καθυστέρησης στο έργο του Μετρό, καθώς αυτό αντί να παραδοθεί το 2020, όπως προέβλεπε το τότε χρονοδιάγραμμα, παραδόθηκε τελικά στο τέλος του 2024.

Κι ακόμη, κόστισε 500 εκατομμύρια ευρώ δημόσιου χρήματος μέχρι σήμερα, επιπλέον από τον αρχικό προϋπολογισμό, που δόθηκαν σαν αποζημιώσεις στους εργολάβους εξαιτίας της καθυστέρησης που προκάλεσαν οι παλινδρομικές κυβερνητικές επιλογές.

Έτσι, το «έγκλημα» στον Σταθμό Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης καταγράφεται στη συλλογική μνήμη ως ένας αδικαίωτος αγώνας στον βωμό αλλότριων σκοπιμοτήτων.

Ως εκ τούτου, το ο συλλογικό αυτό βιβλίο είναι μια ηθική οφειλή σε όλους όσοι αγωνίστηκαν για να διατηρηθούν κατά χώραν (in situ) οι αρχαιότητες με τον decuumanus maximus και τον cardo (με το βυζαντινό σταυροδρόμι) ακέραιες, αδιατάρακτες και αυθεντικές στον σταθμό Βενιζέλου του Μετρό Θεσσαλονίκης.

Είναι μια επιστημονική οφειλή στους εργαζόμενους σε αυτόν τον σταθμό και στο Μετρό που είδαν με τα μάτια τους την εφαρμογή της κατά χώραν λύσης και την ανατροπή της.

Είναι μια μελλοντική οφειλή για τους επιστήμονες, τους αρχαιόφιλους και τις επόμενες γενιές για να αντιληφθούν τους πραγματικούς λόγους αυτής της εγκληματικής απόσπασης και επανασυγκόλησης ενός μοναδικού μνημειακού αρχιτεκτονικού συνόλου στην καρδιά της ρωμαϊκής και βυζαντινής Θεσσαλονίκης, που όμοιό του δεν υπήρξε ποτέ και σήμερα δεν υπάρχει πια παρά μόνον ως αναπαράσταση.

Είναι μια κοινωνική οφειλή προκειμένου να αποφευχθούν παρόμοιες “λύσεις” που εξυπηρετούν αποκλειστικά και μόνον αλλότρια συμφέροντα και όχι το κοινό, δημόσιο συμφέρον», αναφέρει η κ.Πολυξένη Αδάμ-Βελένη.

*Το συλλογικό βιβλίο «Έγκλημα στον Σταθμό Βενιζέλου!» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Παπαζήση. Η παρουσίαση του βιβλίου θα πραγματοποιηθεί τη Δευτέρα 22 Δεκεμβρίου στις 18:00, στο θέατρο Αμαλία.

Συμμετέχουν με κείμενα τους οι: Πολυξένη Αδάμ-Βελένη, Αλέκα Αλεξοπούλου, Μαρία Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη, Γεώργιος Βελένης, Στάθης Γκότσης, Φωκίων Δεληγιάννης, Κλεοπάτρα Θεολογίδου, Σοφία Καλοπίση-Βέρτη, Ιωάννης Κιουρτσόγλου, Βλάσης Κουμούσης, ∆έσποινα Κουτσούμπα, Απόστολος Λυκεσάς, ∆έσποινα Μακροπούλου, Έφη Μουγκαράκη, Γιάννης Μυλόπουλος, Πάολο Οντορίκο, Μελίνα Παϊσίδου, Σπύρος Πέγκας, Όλγα Σακαλή, Απόστολος Σοφιαλίδης, Γιώργος Τούλας, Άγγελος Χανιώτης, Ελένη Χοντολίδου.