Ο «άγνωστος» αρχιτέκτονας των πανέμορφων κτιρίων που συναντάς στην καρδιά της Θεσσαλονίκης

Όσοι έχουν κατά καιρούς επιθυμήσει να γνωρίσουν την ιστορία της Θεσσαλονίκης, ξέρουν τους κορυφαίους αρχιτέκτονες που έδωσαν στην πόλη το πρόσωπο που έχει σήμερα. Ερνέστος Εμπράρ, Ξενοφών Παιονίδης, Βιταλιάνο Ποζέλι, Πιέτρο Αρριγκόνι είναι τα πρώτα ονόματα που έρχονται στο νου. Υπάρχει όμως και ένας ακόμη αρχιτέκτονας τον οποίον λίγοι γνωρίζουν, κι όμως έχει βάλει την υπογραφή τους σε κάποια από τα ομορφότερα κτίρια που συναντάμε καθημερινά στην καρδιά της πόλης.

Ο λόγος για τον σε πολλούς άγνωστο και αξιόλογο Γάλλο αρχιτέκτονα μηχανικό Joseph Pleyber. Στις τρεις δεκαετίες που έζησε στη Θεσσαλονίκη, ο Pleyber άφησε στη πόλη μια σειρά από κτίρια υψηλής αισθητικής που διασώζονται μέχρι σήμερα. Κι αυτό καθώς συμμετείχε στη Διεθνή Επιτροπή Σχεδίου, με επικεφαλής τον Γάλλο πολεοδόμο Ερνέστο Εμπράρ, για τον ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917.

Κατεβαίνοντας την οδό Βενιζέλου, στα διάφορα κομβικά σημεία της και περπατώντας με κατεύθυνση προς το Λιμάνι, αλλά και σε άλλα σημεία της πόλης, συναντάμε στο δρόμο μας κτίρια κοσμήματα, τα οποία προσπερνάμε καθημερινά, χωρίς να γνωρίζουμε την προέλευση και την ιστορία τους, τη στιγμή που από πίσω βρίσκεται ο κορυφαίος αρχιτέκτονας. Θέλοντας να ρίξουμε φως στον «άγνωστο» Joseph Pleyber, παρουσιάζουμε το έργο του στη Θεσσαλονίκη.

Όπως αναφέρει ο Γρηγόρης Μπρέντας στο βιβλίο «Οι Φράγκοι της Σαλονίκης»:

Ο Joseph Pleyber, ένας κοσμογυρισμένος μηχανικός με έργα διάσπαρτα σε διάφορες χώρες του πλανήτη, έχοντας βιώσει πολέμους, περιπέτειες, πέντε γάμους και δύο χηρείες, γεννήθηκε το 1866 στο Morlaix της Γαλλίας. Άγνωστο αν σπούδασε ποτέ, απέκτησε πιθανότατα την ικανότητα να χτίζει κτίρια στο Τμήμα των Μηχανικών του Γαλλικού πολεμικού ναυτικού στο οποίο υπηρέτησε για 22 χρόνια.

Κατά τη διάρκεια της θητείας του, πήρε μέρος σε 14 εκστρατείες, παραμένοντας για μεγάλες χρονικές περιόδους στις ανά τον κόσμο γαλλικές αποικίες. Βρέθηκε αρχικά στο Βόρειο Βιετνάμ και κατόπιν στο Νότιο Βιετνάμ, όπου εκπαιδεύτηκε σε μεγάλα έργα και συνέχισε την περιπλάνησή του σε Μαδαγασκάρη, Σουδάν, Σενεγάλη, Ιαπωνία, Μπουένος Άιρες. Το 1910 συνταξιοδοτήθηκε από τον στρατό και για τις υπηρεσίες του τιμήθηκε το ίδιο έτος με τον σταυρό της Λεγεώνας της Τιμής.

Στη συνέχεια, ασκούσε το επάγγελμα του μηχανικού πιθανά στην Λατινική Αμερική. Το 1914 ενώ ήταν εγκατεστημένος στο Μπουένος Άιρες προσκλήθηκε να επιστρέψει πίσω στη Γαλλία για να συμμετάσχει στον σχεδιασμό για την άμυνα της χώρας απέναντι στην Γερμανική εισβολή μετά την κήρυξη του Α’ ΠΑγκοσμίου Πολέμου. Ασχολήθηκε κυρίως με την μελέτη με έργων που αφορούσαν την οχύρωση του Παρισιού.

Τον Αύγουστο του 1915, λίγο πριν από την άφιξη της Στρατιάς της Ανατολής στην πόλη, τον βρίσκουμε με διπλωματική αποστολή στην Θεσσαλονίκη για να μελετήσει και να προετοιμάσει την άμυνα.

Καθοριστική όμως υπήρξε η συμβολή του ως μέλος της Διεθνούς Επιτροπής Σχεδίου για τον ανασχεδιασμό της Θεσσαλονίκης μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917, όπου του ανατέθηκε η εκπόνηση όλων των σχεδίων υποδομής της πόλης.

Η επιτροπή με επικεφαλής τον Γάλλο πολεοδόμο Ερνέστο Εμπράρ εκπόνησε σχέδια τα οποία έδιναν την δυνατότητα σε μια παντελώς κατεστραμμένη πόλη να αναγεννηθεί ως μια από τις πλέον ενδιαφέρουσες πολεοδομικά και αισθητικά της Ευρώπης. Μια σύγχρονη πόλη με διάχυτο το έντονο ιστορικό της παρελθόν.

Δυστυχώς ως γνωστόν τα σχέδια εφαρμόστηκαν σε μηδαμινή κλίμακα και κυρίως στον άξονα Πλατείας Δικαστηρίων – Πλατείας Ελευθερίας κατά μήκος της οδού Αριστοτέλους. Για την προσφορά του αυτή ο Pleyber τιμήθηκε το 1919 από τους Γάλλους με τον Σταυρό της Λεγεώνας της Τιμής και από το Ελληνικό κράτος με τον Σταυρό του Τάγματος του Σωτήρος.

Μετά τον πόλεμο παρέμεινε στη Θεσσαλονίκη ξεκινώντας, 53 χρονών πλέον, μια νέα καριέρα ως αρχιτέκτονας μηχανικός, ενώ παράλληλα συνδέθηκε με μια όμορφη Θεσσαλονικιά -η οποία έγινε πιθανότατα η πέμπτη σύζυγός του-, όπως έγραφε στην οικογένειά του στη Γαλλία με την οποία αλληλογραφούσε αδιάκοπα.

Αρχικά, ίδρυσε μια γαλλοελληνική εταιρεία μέσω της οποίας διαπραγματεύτηκε την πώληση στο Ελληνικό Δημόσιο των τεράστιων νοσοκομειακών εγκαταστάσεων του Γαλλικού τμήματος της Στρατιάς της Ανατολής. Παράλληλα, προσπάθησε να προσελκύσει κεφάλαια Γαλλικών κατασκευαστικών εταιρειών για να αναλάβουν την οργανωμένη και βάσει του «Σχεδίου Εμπράρ», ανοικοδόμηση της Θεσσαλονίκης. Δυστυχώς, λόγω των επίσης αυξημένων αναγκών των Γάλλων για ανοικοδόμηση της χώρας τους, μετά την λαίλαπα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, δεν βρήκε ανταπόκριση.

Το 1924, μετά τη διαπλάτυνσή της, δίνονται για ανοικοδόμηση τα οικόπεδα που πλαισιώνουν την οδό Βενιζέλου. Ο Pleyber, σε συνεργασία με τον μηχανικό Ελί Χασίδ Φερνάντες, χτίζει μερικά από τα πιο εντυπωσιακά κτίρια που κοσμούν και σήμερα την πόλη μας.

Σύντομα, και έχοντας πλέον καθιερωθεί ως ένας από τους επιφανέστερους αρχιτέκτονες της πόλης, θεωρείται δε ο πρωτοπόρος στην χρήση του μπετόν στην Θεσσαλονίκη, αναλαμβάνει την εκπόνηση σχεδίων για ποικιλόμορφες κατασκευές όπως κτίρια γραφείων, εμπορικές στοές, μεγάλα καταστήματα, ξενοδοχεία, κατοικίες και παράλληλα εκπονεί σχέδια αντισεισμικής προστασίας και μελέτες για πολύ μικρές αγροτικές κατοικίες και μικρά διαμερίσματα.

Η ευαισθησία του στα θέματα αυτά αναδεικνύεται μέσα από την εργασία του «Le probleme de l’habitation a Salonique et a la campagne, Thessalonique» (Το πρόβλημα της στέγασης στη Θεσσαλονίκη και στην εξοχή της) το 1934.

Εγκαταστάθηκε στο θέρετρο του Χορτιάτη όπου αγόρασε μεγάλες εκτάσεις και από το 1930 σχεδίαζε μια Κηπούπολη, όπου αξιοποιώντας τη φυσική ομορφιά της περιοχής, διαμόρφωνε χώρους για πάρκα, ξενοδοχειακές μονάδες. Το όραμά του ήταν να γίνει η Κηπούπολή του «παράδεισος διά τον λαόν».

Το έργο δεν ευοδώθηκε τελικά κυρίως λόγω γραφειοκρατικών αδιεξόδων, υψηλών απαιτήσεων για χρηματισμό των ιθυνόντων και συνέπεια αυτών της αδυναμίας του να καλύψει τα δάνεια που έλαβε για την υλοποίησή του.

Τελικά, οι εκτάσεις για το σχέδιό του περιήλθαν στην Εθνική Τράπεζα, αλλά παρόλα αυτά, μέρος των ρυμοτομικών του σχεδίων υλοποιήθηκαν και υπάρχει και σήμερα στον Χορτιάτη.

Το σπίτι του καταστράφηκε τον Σεπτέμβριο του 1944 κατά τη διάρκεια του ολοκαυτώματος του Χορτιάτη από τον Γερμανικό στρατό και τους περιβόητους Σουμπερταίους Ταγματασφαλίτες. Ο ίδιος σώθηκε και εγκαταστάθηκε στη Θεσσαλονίκη όπου πέθανε το 1947.

Τα έργα του Joseph Pleyber στη Θεσσαλονίκη

Το κτίριο των Καραδήμου – Σταμούλη ή αλλιώς Μέγαρο Μαλλάχ, στην γωνία της Βενιζέλου με την οδό Ερμού, το πρώτο Grand-magazin που ανεγέρθηκε στην Θεσσαλονίκη μετά την καταστροφική πυρκαγιά του 1917. Χτίστηκε το 1924 σε σχέδια του Pleyber σε συνεργασία με τον Fernandez και αποτελεί ιδιοκτησία των Καραδήμου, Σταμούλη και Μαλλάχ. Λειτούργησε ως εμπορικό μέγαρο και μέχρι σήμερα στεγάζει επιχειρήσεις.

Το Μέγαρο Κοέν, στην γωνία της οδού Βενιζέλου με την οδό Βασιλέως Ηρακλείου. Χτίστηκε το 1925 σε σχέδια των Pleyber και Fernandez για λογαριασμό των αδερφών Κοέν και ήταν ένα από τα πρώτα πολυώροφα καταστήματα που ανεγέρθηκαν στην πυρίκαυστο ζώνη. Χρησιμοποιείται ως εμπορικό κατάστημα.

Το κτίριο Γκατένιο-Φλωρεντίν, στην γωνία της οδού Βενιζέλου με Τσιμισκή. Στέγαζε στον πρώτο όροφο τα καταστήματα της Εθνικής Τράπεζας της Ελλάδος από το 1926 έως το 1933, και στο ισόγειο το καφεκοπτείο του Λουμίδη. Χτίστηκε το 1924 από τον Pleyber σε συνεργασία με τον Fernandez, έπειτα από παραγγελία των Γκατένιο και Φλωρεντίν. Σήμερα το κτίριο ανήκει σε αρκετούς κληρονόμους και στεγάζει επαγγελματικές δραστηριότητες.

Δίπλα στο κτίριο Γκατένιο-Φλωρεντίν, επί της οδού Τσιμισκή, ορθώνεται το κτίριο Ναχμία, το πιο καινοτόμο ίσως έργο του Pleyber. Πρόκειται για το πρώτο κτίριο γραφείων που ανοικοδομήθηκε στην Θεσσαλονίκη. Χτίστηκε το 1925 σε σχέδια των μηχανικών Pleyber και Fernandez. Aνασχεδιάστηκε το 2016 από τους Urban Soul Project και σήμερα στεγάζει το ξενοδοχείο Colors Urban.

Την γωνία Ερμού με Ίωνος Δραγούμη καταλαμβάνει η Στοά Σαούλ. Αρχικά έργο, σύμφωνα με κάποιες πηγές, του Βιταλιάνο Ποζέλι, καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1917 και ανακατασκευάστηκε από τον Pleyber. Βασικό στοιχείο της στοάς αποτελούν οι δύο εσωτερικοί πεζόδρομοι που σχηματίζουν ένα «Τ» και συνδέουν την οδό Ερμού με την Βασιλέως Ηρακλείου και τη Βενιζέλου με την Ίωνος Δραγούμη. Πρόκειται για συγκρότημα εμπορικής στοάς χτισμένο από τον Σαούλ Μοδιάνο, γνωστό Εβραίο τραπεζίτη. Ο αρχιτέκτονας Ελί Μοδιάνο καθώς και η Κτηματική Τράπεζα του Μοδιάνο διατηρούσαν γραφεία μέσα στην στοά. Χτίστηκε ανάμεσα στα 1867-71, ενώ ένα τμήμα της καταστράφηκε από την πυρκαγιά του 1917. Ανακατασκευάστηκε το 1929, τροποποιώντας τη στοά. Αποτελεί ιστορικό ντοκουμέντο της ακμής της οικογένειας Μοδιάνο που ξεκίνησε από τον Σαούλ, τον φτωχό υπάλληλο που αναδείχθηκε σ’ έναν από τους πλουσιότερους ανθρώπους της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Στην πολύχρονη ιστορία της, η στοά στέγασε τράπεζα, αποθήκες εμπορευμάτων, γραφεία, όπως του γνωστού μηχανικού Ελί Μοδιάνο, εγγονού του Σαούλ, αλλά και εμπορικά καταστήματα και καταστήματα εστίασης και ψυχαγωγίας. Σήμερα, έχει σχεδόν ερημώσει, έχοντας χάσει την αίγλη και την δημοτικότητά της, παρόλο που κρίθηκε διατηρητέο έργο τέχνης το 1980 με ΦΕΚ.

Άλλο έργο του Ποζέλι που ανέλαβε να επιδιορθώσει ο Pleyber το 1926 είναι το κτίριο της Οθωμανικής Τράπεζας στην συμβολή των οδών Λέοντος Σοφού και Φράγκων. Κατασκευάστηκε ως Οθωμανική Τράπεζα (~1903) στη συνοικία του Φραγκομαχαλά που έσφυζε από χάνια και εμπορικές στοές. Χτίστηκε στα θεμέλια του αρχοντικού του Τζέικ Άμποτ που καταστράφηκε μετά από βομβιστική βουλγαρική επίθεση το 1903. Στην οικία Άμποτ είχε φιλοξενηθεί ο Σουλτάνος Αβδούλ Μετζίτ το 1858. Τα αγάλματα στην αυλή είχαν μεταφερθεί από την εξοχική έπαυλη του Άμποτ. Οι αρχιτέκτονες Μπαρούχ και Αμάρ ανέλαβαν την ανοικοδόμηση της Οθωμανικής Τράπεζας, ακολουθώντας νεομπαρόκ στυλ με γαλλικές επιρροές. Το κτίριο λειτούργησε ως Ι.Κ.Α. ενώ σήμερα στεγάζει το Κρατικό Ωδείο Θεσσαλονίκης.

Στην πλατεία Αγίας Σοφίας, συναντάμε την οικία Ascher Israel. Χτίστηκε το 1926, για να στεγάσει την οικογένεια Israel σε σχέδια των Pleyber (ισόγειο και 1ος όροφος) και Fernandez (2oς όροφος). Σήμερα ανήκει σε πλήθος κληρονόμων από διάφορες οικογένειες. Βρίσκεται στην πλατεία Αγίας Σοφίας και τα τελευταία χρόνια στεγάζει ένα ζαχαροπλαστείο «Τερκενλής».

Το 1926, ο Pleyber αναλαμβάνει την ανοικοδόμηση της σχολής Δελασάλ στην οδό Φράγκων 4. Το κτίριο, γνωστό ως σχολές «Δημόκριτος» φιλοξενεί σήμερα τα Διοικητικά Δικαστήρια Θεσσαλονίκης. Χτίστηκε για να στεγάσει την Γαλλική σχολή αρρένων «S. J. B. De La Salle» (γνωστή ως «ΔΕΛΑΣΑΛ») ή Σχολή των Φρέρηδων, ένα από τα πρώτα ιδιωτικά σχολεία της πόλης. Η σχολή ιδρύθηκε το 1888 και 7 χρόνια αργότερα μεταφέρθηκε στην οικία Σαρνώ στην Φράγκων, αγοράζοντας την οικία και τα γειτονικά της οικόπεδα. Σε αυτή την έκταση χτίζεται το νέο κτίριο της σχολής. Το ΔΕΛΑΣΑΛ συστεγάζεται το 1965 με την τεχνική σχολή Δημόκριτος και το 1968 μεταφέρεται σε νέες ιδιόκτητες εγκαταστάσεις. Το 1986 χαρακτηρίστηκε έργο τέχνης. Το 1999, ο ΤΑ.Χ.ΔΙ.Κ. (Ταμείο Χρηματοδοτήσεως Δικαστικών Κτιρίων) αγοράζει το κτίριο, το ανακαινίζει και έκτοτε στεγάζει τα Διοικητικά Δικαστήρια της πόλης.

Έργο του είναι και το ξενοδοχείο Tourist, στη γωνία της οδού Κομνηνών με την οδό Μητροπόλεως. Χτίστηκε το 1923 σε σχέδια των μηχανικών Pleyber-Fernandez και θα μπορούσε να χαρακτηριστεί το δίδυμο αδερφάκι του Excelsior που στέκεται ακριβώς απέναντι. Την εποχή που ακολούθησε την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 που αφάνισε ολόκληρο σχεδόν το κέντρο, η ανοικοδόμηση ξενοδοχείων ήταν συνήθης. Η Θεσσαλονίκη είχε περίπου 80 ξενοδοχεία και η οδός Κομνηνών φιλοξενούσε 4 ή 5 από αυτά. Συνέχισε την λειτουργία του ως ξενοδοχείο από την πρώτη μέρα έως και σήμερα.

Απέναντι συναντάμε το κτίριο του Ξενοδοχείου Excelsior. Το εντυπωσιακό νεοκλασικό χτίστηκε το 1924-25 σε σχέδια των μηχανικών Pleyber-Fernandez. Την εποχή που ακολούθησε την καταστροφική πυρκαγιά του 1917 που αφάνισε ολόκληρο σχεδόν το κέντρο, η ανοικοδόμηση ξενοδοχείων ήταν συνήθης. Η Θεσσαλονίκη είχε περίπου 80 ξενοδοχεία και η οδός Κομνηνών φιλοξενούσε 4 ή 5 από αυτά. Λειτούργησε ως ξενοδοχείο και στο ισόγειο στέγαζε εμπορικά καταστήματα. Κάποια στιγμή το ξενοδοχείο σταμάτησε την λειτουργία του και οι όροφοι εγκαταλείφθηκαν, μέχρι το 2008 οπότε και ανακαινίστηκε και επαναλειτούργησε ως boutique hotel. Σήμερα ανήκει στην οικογένεια Τορνιβούκα και βρίσκεται στη συμβολή των οδών Μητροπόλεως και Κομνηνών.

Δείτε επίσης: Τα παλιά ξενοδοχεία της πόλης

Έργο του Pleyber είναι και το παρεκκλήσι του Γαλλικού τομέα στα Συμμαχικά Νεκροταφεία του Ζέιτενλικ, το οποίο εγκαινιάστηκε τον Οκτώβριο του 1937. Κύριο χαρακτηριστικό του τούβλινου ρωμαιοκαθολικού ναού είναι ο εντυπωσιακός τρούλος που παρόμοιος του δεν υπάρχει σε καμία άλλη εκκλησία. Δεν απεικονίζει αγίους ούτε έχει τον Χριστό στο εσωτερικό του.

Ένας καινοτόμος μηχανικός που έκανε μια σημαντική συμβολή στο να ξαναγεννηθεί η Θεσσαλονίκη κυριολεκτικά μέσα από τις στάχτες της, τον οποίον πολλοί αγνοούμε. «Κοιμάται» στο καθολικό νεκροταφείο του Αγίου Βικεντίου, στους Αμπελόκηπους Θεσσαλονίκης, ενώ εμείς περπατάμε ένα κομμάτι στην καρδιά της «πόλης του».

Διαβάστε επίσης:

Στο κρυμμένο Καθολικό Νεκροταφείο της πόλης «κοιμούνται» δύο κορυφαίοι της αρχιτέκτονες

*Πηγές: Οι Φράγκοι της Σαλονίκης, Κρικέλης Κώστας, Λαζαρίδης Σπύρος, Μπρέντας Γρηγόρης, Εκδόσεις: Κέντρο Ιστορίας Αμπελοκήπων Θεσσαλονίκης, 2018, thessarchitecture.wordpress.com